x
Sanskrit Manual I Helper notes set in brackets. Please send
corrections to chrisalmondpiano@gmail.com
-Link to the nominal vibhakti tables i.e. राम, फल
If you are using the PDF, here is the link to the most up to date google docs version
Recapitulation - review and new vocab - Quizlet
Lesson 8 Feminine
Lesson 9 The imperfect tense लङ्
Lesson 10 Nouns in ऋ
Lesson 11 The potential mood विधिलिङ्
Lesson 12 Neuter nouns in इ उ ऋ
Lesson 13 Personal Pronouns and Passive Voice
Lesson 14 The Demonstrative Pronouns
Lesson 15 Nouns ending in Consonants
Lesson 16 Nouns with one stem
Lesson 17 Passive Impersonal/Nouns with two stems
Lesson 18 Present and Perfect Participle
Lesson 19 The use of the Participle
LESSON 20 Two stems nominals and degrees of comparison
Lesson 21 Nouns and Adjectives with 3 stems
Lesson 22 Three stem nouns and adjectives continued
Lesson 23 The formation of the Feminine
Lesson 24 Gerund and Absolute Constructions
Lesson 25
Lesson 26 The Adverb Clause
Practical Epilogue
Verbal Roots with their principal parts 🐚 Includes present active, present passive, ppp, indeclinable p.p., and infinitive forms. Certain forms were missing from the original and thus not copied, though there are a few extras added to this doc. I have also included a procedure to look up all the forms online. |
Glossary of vocabulary used in text 🌻
|
💐Extras
|
Topical Index(good for subject wise lookup)
|
Declensions tables listed in this book (click ):
-numbers indicate the topic heading for a printout
Nouns ending in अ/आ Mas : रामः 11 Fem : सीता 38 | Nouns ending in इ Mas: हरिः 28 Fem: मतिः 50 Neut: वारि 64 | Nouns ending in उ/ऊ |
Nouns ending in ऋ | Nouns ending in ई Fem : नदी 38 | |
Pronouns - all topic 67 तद् - 3rd person that m. f. n. | Pronouns अदः - that m.f.n. 69 सर्व - all m.f.n. 96 किम् - 113 - interrogative pronouns- m.f.n. relative pronoun m.f.n. | Numerals 1-4 topic 126 5,6,8 topic 130 1-19 Cardinal and Ordinals - topic 131 |
1-stem Consonant Ending Nominals -to be added to consonant ending nominals | 2 stem Consonant Endings मतुप्-वतुप् - धिमत् talented m.n. 82 ईयस् - comparative- declined - लघीयस् (lighter): m.n. 94 | Consonant Ending Nominals-3-stem nouns कर्मन्-work n. 103 अच् Adjectives of direction ending in अच् 104 |
Most Verbal Conjugation Tables listed in this book
Present लट् endings Parsmaipadī | Present लट् endings | imperfect past लङ् Endings only 48 |
अस् in in 4 लकाराः to be - in लट, लङ् लोट् and लिङ् 63 | कृ in 4 लकाराः present लट् 51 Imperative 62 Potential 62 | Imperative लोट् Endings only 55 Potential Mood लिङ् |
🕉💮🌼🌷🌻🌹🌸🌻🕉
Lesson 1 ⬆
The Sanskrit Alphabet
अक्षर माला
The vowels [called svara in sanskrit]–There are 13 vowels in the Sanskrit alphabet. They are divided into simple vowels and diphthongs.
Simple vowels: [samānākṣara]
Short [hrasva] अ a इ i उ u ऋ r ॡ ḷ
[these English looking letters are the I.A.S.T equivalents]
Long [dīrgha] आ ā ई ī ऊ ū ॠ ṝ
Diphthongs: ए e ऐ ai ओ o औ au
क ka | ख kha | ग ga | घ gha | ङ ṅa | (ह ha) | : ḥ |
च ca | छ cha | ज ja | झ jha | ञ ña | य ya | श śa |
ट ṭa | ठ ṭha | ड ḍa | ढ ḍha | ण ṇa | र ra | ष ṣa |
त ta | थ tha | द da | ध dha | न na | ल la | स sa |
प pa | फ pha | ब ba | भ bha | म ma | व va |
These 5 category can contains [up to] seven consonants:
The five mutes of each category are divided as follows:
Hard Consonants; Soft Consonants; Vowels
mahāprāṇa(aspirated) Consonants have Red Border
Chart 1: Letters used in Sanskrit | |||||||||
1st of the class | 2nd of the class | 3rd of the class | 4th of the class | 5th/ nasals | Semi Vowels | Sibilants (note-ha is frequently not classified as a Sibilant) | Vowels | ||
kaṇṭhya | क k | ख kha | ग ga | घ gha | ङ ṅa | ह ha | अ / आ a / ā | ||
tālavya | च ca | छ cha | ज ja | झ jha | ञ ñ | य ya | श śa | इ / ई i / ī | |
mūrdhanya | ट ṭa | ठ ṭha | ड ḍa | ढ ḍha | ण ṇa | र ra | ष ṣa | ऋ / ॠ ṛ / ṝ | |
dantya | त ta | थ tha | द da | ध dha | न na | ल la | स sa | लृ ḷ | |
oṣṭya | प pa | फ pha | ब ba | भ bha | म ma | व va | उ / ऊ u / ū |
To facilitate pronunciation अ has been added after each consonant in this chart.
Diphthongs: ए e ऐ ai ओ o ओ au
Special letters/sounds which come after vowel ं ṃ (anusvāraḥ), ः ḥ (visargaḥ)
N.B.–An ‘a’ has been added to each consonant to facilitate the pronunciation. Besides the consonants given above, the following should be noted:
3. Consonants followed by vowels
When a vowel follows a consonant, the consonant loses its stroke, and the vowel is written in an abbreviated form:
The form of various vowels following consonants, a few examples | Shows the breakdown | |
-अ | न र य ण | म् + अ → म |
-आ | ना रा या णा | क् + आ → का |
-इ | नि रि यि णि | ज् + इ → जि |
-ई | नी री यी णी | न् + ी → नी |
-उ | नु रु यु णु | त् + उ → तु |
-ऊ | नू रू यू णू | भ्+ ऊ → भू |
-ऋ | नृ यृ णृ | क् + ऋ → कृ |
-ॠ | नृृ यृृ णृृ | त् + ॠ → तॄ |
-लृ | कॢ | (क + लृ) → कॢ |
-ए | ने रे ये णे | म् + ए → मे |
-ऐ | नै रै यै णै | ग् + ऐ → गै |
-ओ | नो रो यो णो | स् + ओ → सो |
-औ | नौ रौ यौ णौ | प् + औ → पौ |
4. Compound consonants–When two or more consonants have to be written without intervening vowels, the following general principle is followed:
ग् + ध = ग्ध , न् + त् + य = न्त्य ; म + प् = म्प; स् + थ = स्थ ।
क् + क = क्क ; क् + त = क्त ; क् + ष = क्ष ;
ङ + क = ङ्क ; ङ् + ग = ङ्ग ; ज् + ञ = ज्ञ; ञ् + ज = ञ्ज ;
ट्+य =ट्य ड् + ग - ड्ग ; त् + त = त्त ; द् + य = द्य ; द् +
ध = द्ध ; श् + च = श्च ; ष् + ट = ष्ट् ; ष + ठ = ष्ठ ; ह् +
ण = ह्ण ; ह् + न = ह्न ।
१ | २ | ३ | ४ | ५ | ६ | ७ | ८ | ९ | ० |
Exercise I ⬆
[Note that in addition to writing them, saying the vowels and consonants out loud is needed.]
न् + अ | प् + आ | ज् + इ | द् + ई | श् + उ | भ् + ऊ |
स् + ऋ | त् + ॠ | क् + लृ | य् + अ | व् +आ | ङ् + इ |
ष् + ई | र् + उ | र् + ऊ | म् + ऋ | ग् + ए | घ् + ओ |
द् + औ | थ् + ऐ | च् + इ | ह् + ओ | श् + ई | द् + ए |
VI. Write (and say) the following in Sanskrit (Devanāgarī) letters:
bhūmāvupaviśāmi | snāyuḥ | jñānam | kṣetrāṇi | aṅgāt | udyāne |
rohanti | śāstraiḥ | sarvadā | krīṇīvaḥ | dṛśyate | asti |
andhakāreṇa | ratna atra | tyakta | mūḍa | tiṣṭhāmi | bhramati |
aśva baddha | sa na jānāti | tena suhṛdā | rakṣitaḥ | mayā dattam | |
tvayā dṛṣṭam | yuṣmābhi- ruktam |
Lesson 2 ⬆
The first conjugation (भ्वादि)
(1) The sanskrit verb conjugated in a finite tense has three persons and three numbers. The three numbers are singular (एकवचनम्), dual (द्विवचनम्), and plural (बहुवचनम्).
(2) The verbal root (धातु) is the original form of the verb. The verbal base (अङ्ग) is the form assumed by the root before the terminations are added.
(3) The formation of the verbal base depends partly on the strengthening of the radical vowel (i.e. the vowel of the root). Simple vowels are subject to a two-fold strengthening. The first is called guṇa. The second degree of strengthening is called vṛddhi. The following scheme of simple vowels with their two-fold strengthening should be committed to memory:
simple vowels short and long | अ आ | इ ई | उ ऊ | ऋ ॠ | लृ |
guṇa | अ | ए | ओ | अर् | अल् |
vṛddhi | आ | ऐ | औ | आर् | आल् |
7. Formation of the base (अङ्ग) in the first Conjugation
8. The terminations of the present tense–active voice (लट् परस्मैपदी Parasmaipadī) are:
Singular | Dual | Plural | |
प्रथमपुरुषः (3rd person) | ति | तः | अन्ति |
मध्यमपुरुषः(2nd person) | सि | थः | थ |
उत्तमपुरुषः (1st person) | मि | वः | मः |
9. Applications
Roots having a short medial vowel: पत् (to fall), बुध् (to know), कृष् (to pull).
Formation of the base (quick glance)
पत्–पत् : अ is the short medial vowel, and the guna for short अ is अ
बुध्–बोध् [ब् + उ + ध् ] उ is the short medial vowel and the guna of उ is ओ, hence बोध बोध् [ब् + ओ +ध्]
कृष्–कर्ष् [क् + ऋ + ष् = कर्ष् ]
[ऋ is the short medial vowel and the guna of ऋ is अर् - note how the ऋ becomes र् and migrates to the top of ष् .]
Before terminations beginning with म् or व् ; पता-, बोधा-, कर्षा-
Before terminations beginning with अ – पत्-, बोध्-, कर्ष्
पत् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | पतति He falls | पततः Those two fall | पतन्ति They fall |
मध्यमपुरुषः | पतसि You fall | पतथः You two fall | पतथ You fall (3+) |
उत्तमपुरुषः | पतामि I fall | पतावः We two fall | पतामः We fall |
In roots like जीव् (to live) and निन्द् (to blame), the medial vowel does not take guṇa because it is long.–Hence: जीवति, निन्दति।
Roots having a final vowel, short or long:
जि (to conquer), भू (to become), सृ (to move).
Formation of the base
In Sanskrit, two vowels following each other must be combined according to definite rules. Those rules are called the rules of vowel-sandhi.
In the case of जे + अ and भो + अ ; the following rule applies:
When ए and ओ are followed in the same word, by any vowel:
Before terminations beginning with म् or व् ; जया-, भवा-, सरा-
Before terminations beginning with अ ; जय्- , भव्-, सर्-
Adding the terminations
जि | भू | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमपुरुषः | जयति | जयतः | जयन्ति | भवति | भवतः | भवन्ति |
मध्यमपुरुषः | जयसि | जयथः | जयथ | भवसि | भवथः | भवथ |
उत्तमपुरुषः | जयामि | जयावः | जयामः | भवामि | भवावः | भवामः |
| |||
कृष् √ कर्षति | to draw | पत् √ पतति | to fall |
क्रीड् √ क्रीडति | to play | बुध् √ बोधति | to know |
खन् √ खनति | to dig | भू √ भवति | to be, to become |
खाद् √ खादति | to eat | भ्रम् √ भ्रमति | to walk |
चर् √ चरति | to move | यज् √ यजति | to worship |
चल् √ चलति | to move | रक्ष् √ रक्षति | to protect |
जि √ जयति | to conquer | रुह् √ रोहति | to grow |
जीव् √ जीवति | to live | वद् √ वदति | to speak |
त्यज् √ त्यजति | to abandon | वप् √ वपति | to sow |
दह् √ दहति | to burn | वस् √ वसति | to dwell |
द्रु √ द्रवति | to run, to melt | वह् √ वहति | to carry, to flow |
धाव् √ धावति | to run | व्रज् √ व्रजति | to go |
नम् √ नमति | to salute | शंस् √ शंसति | to praise |
नी √ नयति | to lead | सृ √ सरति | to go |
पच् √ पचति | to cook | स्मृ √ स्मरति | to remember |
II. Conjugate the following in the present tense – लट् , ⬆
active voice [कर्तरी प्रयोगः] – नी, वस् , द्रु , बुध् स्मृ
नी | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
वस् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
द्रु | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
बुध् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
स्मृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
III. Translate the following into English: | |||
सरामि | दहामः | ||
त्यजन्ति | नमति | ||
जीवामः | नयथ | ||
शंसतः | स्मरावः | ||
पचसि | वसामि | ||
रक्षथ | चलन्ति | ||
खादावः | धावतः | ||
वदति | पचन्ति | ||
रोहथः | बोधति | ||
कर्षन्ति | वपथ | ||
खनामि | भवसि | ||
चरामः | यजतः | ||
जयतः | वहामः | ||
जीवसि | व्रजावः |
IV. Translate the following into Sanskrit: | |||
We worship. | |||
You two move. | |||
He conquers. | |||
They grow. | |||
I sow. | |||
We two abandon. | |||
You salutest. | |||
They two remember. | |||
They cook. | |||
I fall. | |||
He draws. | |||
You two dig. | |||
They know. | |||
We two become. | |||
Thou eatest. | |||
They two move. | |||
We protect. | |||
You live. | |||
He leads. | |||
We go. | |||
You two praise. | |||
They melt. | |||
I burn. | |||
You dwell. | |||
They two speak. | |||
We two run. | |||
You go. | |||
He carries. | |||
I cook. | |||
You two eat. |
Lesson 3 ⬆
Masculine and Neuter Nouns
in अ Nominative and Accusative
10. (1) In Sanskrit, the grammatical function of a noun in a sentence is indicated by special terminations called case-endings. For instance, the noun पुत्र (son) becomes पुत्रः when it is the subject; it becomes पुत्रम् when it is the direct object. What we express by means of prepositions such as ‘with’, ‘by’, ‘to’, ‘for’, ‘from’, ‘of’, ‘in’ etc., is also rendered into Sanskrit by case endings. There are eight cases in Sanskrit: Nominative, accusative, instrumental, dative, ablative, genitive, locative and vocative.
(2) As in the verb, so also in the noun, Sanskrit has three numbers: singular, dual and plural. Sanskrit has three genders: masculine, feminine and neuter.
(3) The various forms taken by a noun in all its cases and numbers are called the Declension of that noun.
(4) There are two types of nouns ending in अ. Some are masculine and some are neuter. Both masculine and neuter nouns in अ are declined in the same way except in the nominative, accusative and vocative.
11.
12. The verb agrees with its subject in person and number:
E.g: A boy falls – बालः पतति।
Two boys fall – बालौ पततः।
Boys fall – बालाः पतन्ति।
13. The Nominative case is used:
The sons become heroes- पुत्राः भवन्ति वीराः।
14. The Accusative case is used:
The father leads the sons - जनकः पुत्रान् नयति।
We know Rama (to be) a hero- रामम् वीरम् बोधामः।
The servant goes to the well- दासः कूपम् गच्छति।
Prepositions governing Accusative Case | |||||
अति | above | परितः | around | निकषा | near |
अनु | after, along | सर्वतः | on all sides of | विना | without |
अभि | near | उभयतः | on both sides of | अन्तरेण | without , concerning |
उप | near, below | धिक् | fie on | अन्तरा | between |
अभितः | near, in front of | समया | near | प्रति | to, towards |
15. Sandhi rules do not apply to vowels alone, but also to consonants. Thus in the sentences above, the final म् and the final ः (visarga) of a word followed by another word undergo various changes.
रामम् विरम् बोधामः = रामं वीरं बोधामः।
A - When visarga is followed by a hard consonants [13 total]
- (visarga) Remains unchanged before क् , ख् , प् , फ् , श् ,ष् , स्
ex. पुत्रः खनति। जनाः पतन्ति। बालः सरति।
- Becomes श् before च् and छ् - जनाः चलन्ति = जनाश्चलन्ति।
- Becomes ष् before ट् and ठ - पठतः टीकाम् = पठतष्टीकाम्
- Becomes स् before त् and थ् - पुत्रः तरति = पुत्रस्तरति
B - When preceded by आ and followed by soft consonant or a vowel, the visarga is dropped: बालाः धावन्ति = बाला धावन्ति।
जनाः अटन्ति = जना अटन्ति।
C. When [the visarga is] is preceded by अ and followed by a soft consonant, अः is changed to ओ–पुत्रः धावति = पुत्रो धावति।
D. When [the visarga is] preceded by अ and followed by any vowel except अ, the visarga is dropped: धावतः आकुलौ = धावत आकुलौ।
E. When [the visarga is] preceded by अ and followed by अ, अः is changed to ओ while the following अ is elided [replaced by avagraha –ऽ and the ऽ is not pronounced]:
Ex. धावतः अश्वौ = धावतोऽश्वौ।
N.B.- When final visarga is followed by a sibilant (श् , ष् or स् ) it either remains a visarga-as shown above or] is optionally changed to the [same] sibilant [that follows it]:
रामः शरणम् or रामश्शरणम्।
बालः सरति or बालस्सरति।
[notable–for visarga followed by क, ख, प, फ: instead of remaining a visarga as seen above, you can optionally see ≍ between the two words Ex. रामः कथयति or राम ≍ कथयति ]
| |||||
अकारान्त पुंलिङ्ग (masc.) | अकारान्त नपुंसकलिङ्ग (n) | Prepositions governing 2nd case | |||
अश्वः | horse | अन्नम् | food | अभितः | near, in front |
आचारः | conduct | इन्धनम् | fuel | परितः | around |
कपोतः | pigeon | कनकम् | gold | सर्वतः | on all sides |
करः | hand | कमलम् | lotus | उभयतः | on both sides |
काकः | crow | जलम् | water | धिक् | fie(expresses disgust) on |
ग्रामः | village | तृणम् | grass | समया | near |
जनः | person/ collective singular | दुःखम् | misery | निकषा | near |
दासः | servant | पत्रम् | leaf | विना | without |
देशः | country | पात्रम् | vessel | अन्तरेण | without |
नरः | man | फलम् | fruit | अति | above |
नृपः | king | शरीरम् | body | अनु | after, according to, along |
पर्वतः | mountain | शास्त्रम् | sacred precept | अभि | near |
बालः / बालकः | boy | शीलम् | character | प्रति | to, towards |
मेघः | cloud | सुखम् | happiness | अन्तरा | between |
वृक्षः | tree | स्थानम् | place | उप | near, below |
Ex. 3 II. Translate the following into English: ⬆ | |
काकः फलानि खादति | |
जलम् द्रवति | |
दुःखम् स्मरतः | |
अश्वाः पर्वतम् प्रति धावन्ति | |
नृपः आचारम् शंसति | |
जनाः जीवन्ति | |
देशम् त्यजावः | |
ग्रामं सर्वतः वृक्षाः रोहन्ति | |
कूपम् निकष दासौ वदतः | |
कनकं विना शरीरं जीवति | |
शीलम् बोधामि | |
सुखम् दुःखम् जयति |
|
नरः इन्धनम् वहति | |
कपोतः करम् त्यजति | |
पर्वतम् परितः कमलानि रोहन्ति | |
जनः अन्नम् पचति | |
अश्वाः तृणम् खादन्ति | |
पात्रे अन्तरा कपोतः पत्रम् त्यजति | |
मेघाः सरन्ति | |
धिक् बालम् | |
अन्नम् अन्तरेण कमलम् रोहति | |
नरः तृणम् वपति | |
पर्वतम् उभयतः नृपः वृक्षान् दहति | |
अनु नृपम् दासः व्रजति | |
अनु शास्त्रम् बालौ नृपम् नमतः | |
स्थानम् अभितः दासः फलानि पचति | |
वनम् समया वसामः | |
अति कनकम् सुखम् | |
उप देशम् नृपः |
III. Decline the following nouns:
ग्रामः, मेघः, कपोतः, कमलम् , शरीरम्।
ग्रामः | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
मेघः | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
कपोतः | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
कमलम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
शरीरम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
IV. Join the Sandhis in the following: (p12) | |
नृपः जयति | |
बालाः धावन्ति | |
तृणम् खादतिॆ | |
नरः त्यजति | |
जनाः चलन्ति | |
बालः जनम् स्मरति | |
अश्वः अन्नम् खादति | |
ग्रामम् अभितः वृक्षाः रोहन्ति |
Lesson 4⬆
The Fourth Conjugation (दिवादि)
Present tense–Active voice (कर्तरि प्रयोग:)
That अ becomes आ before terminations beginning with म् or व्.
That अ is dropped before terminations beginning with अ.
Before terminations beginning with म् or व् – पुष्या
Before terminations beginning with अ – पुष्य्
Adding the terminations
पुष् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | पुष्यति | पुष्यतः | पुष्यन्ति |
मध्यमपुरुषः | पुष्यसि | पुष्यथः | पुष्यथ |
उत्तमपुरुषः | पुष्यामि | पुष्यावः | पुष्यामः |
17. The nominative and accusative plural of neuter nouns in -अ end in नि–वनम्–वनानि in plural.
वन neuter | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | वनम् | वने | वनानि |
द्वितीया | वनम् | वने | वनानि |
In some instances, however, we have to write णि instead of नि, as in शरीरम् (body)-शरीराणि। The rule to be applied in this and similar cases is the following:
When, in the same word, न् is preceded by ऋ, ॠ, र्, or ष् and followed by a vowel, न्, म्, य्, or व् it is changed to ण्.
The rule applies even when the न् is separated from the preceding ऋ ॠ र् or ष् ब by several letters, provided those intervening letters be vowels, gutturals, labials, or य्, व् ह् and anusvāra.
Examples:
पत्रा + नि = पत्राणि ; नरे + न = नरेण ; रामाय + न् = रामायण।
But:
नारन् because न् is followed by nothing.
पुष्यन्ति because न् is followed by त्
अर्जुनेन because the interening ज् is neither a vowel, a guttural, a labial, nor य्, व, ह् or anusvāra.
In order to remember the above rule, commit to memory the following line:
ऋषिर् वनमयं चटत सलेशम् ।
ऋषिर् – When, in the same word, न् is proceed by ऋ ॠ र्ष् or र्
वनमयं – and followed by a vowel or by व्, न्, म्, or य् it is changed to ण्.
चटत – provided the intervening letters be not palatals (च् छ् ज् झ् ञ्),
cerebrals (ट्,ठ्,ड्,ढ्,ण्), dentals(त्,थ्,द्,ध्,न्) or one of the three
letters (स्,ल्, or श्)
18. Both in the first and in the fourth conjugations, there are verbal roots which form their base irregularly.
Irregular Verbs First Conjugation | Irregular Verbs ⬆ 4th conjugation | |||
√ गम् गच्छति P | to go | √ दिव् दीव्यति P | to play | |
√ यम् यच्छति P | to restrain, to give | √ शम् शाम्यति P | to cease, to be quiet | |
√ गुह् गूहति U | to hide | √ श्रम् श्राम्यति P | to be weary | |
√ सद् सीदति P | to sit | √ मद् माद्यति P | to rejoice | |
√ घ्रा जिघ्रति P | to smell | √ व्यध् विध्यति P | to pierce | |
√ पा पिबति P | to drink | भ्रंश् भ्रश्यति P | to churn/agitate shake/move -dictionary says its another way of saying to fall | |
√ स्था तिष्ठति P | to stand | √ क्षम् क्षाम्यति P | to forgive | |
√ दंश् दशति P | to bite | √ भ्रम् भ्राम्यति P | to roam, to err | |
√ ध्मा धमति P | to blow | |||
दृश् पश्यति P | to see |
19. The Sanskrit sentence usually ends with the verb. The normal order of words is as follows: subject-object-verb
e.g. Two men see the forest. नरौ वनं पश्यतः।
20. The negation न is placed immediately before the verb:
The king does not blame the servants–नृपो दासान् न निन्दति।
The conjunction च (and) is either repeated after each one of the nouns it connects, or is written once only after the last noun of the series.
The man and the boys go the village:
Exercise 4 vocabulary full set ⬆ | ||||||
Irregular 1st conjugation | irregular 4th conjugation Several of these medial vowels take dīrgha relative to the root verb | Nouns | ||||
√ गम् गच्छति P | to go | √ दिव् दीव्यति P | to play | Masculine nouns/ पुंलिङ्ग | ||
√ यम् यच्छति P | to restrain,to give | √ शम् शाम्यति P | to cease, to be quiet | कूपः | well | |
√ गुह् गूहति U | to hide | √ श्रम् श्राम्यति P | to be weary | गजः | elephant | |
√ सद् सीदति P | to sit | √ मद् माद्यति P | to rejoice, to be glad | चन्द्रः | moon | |
√ घ्रा जिघ्रति P | to smell | √ व्यध् विध्यति P | to pierce | ह्रदः | lake | |
√ पा पिबति P | to drink | भ्रंश् भ्रश्यति P | to churn/agitate /shake/move/ to fall | प्रासादः | palace | |
√ स्था तिष्ठति P | to stand | √ क्षम् क्षाम्यति P | to forgive | Neuter nouns/ नपुंसकलिङ्ग | ||
√ दंश् दशति P | to bite | √ भ्रम् भ्राम्यति P | to roam, to err compare to 1P’s भ्रम् भ्रमति (to walk) | धनम् | wealth | |
√ ध्मा धमति P | to blow | REGULAR 4TH CONJUGATION | कुसुमम् | flower | ||
√ दृश् पश्यति P | to see | √ अस् अस्यति P | जीवनम् | life | ||
√ दा ददति P | √ तुष् तुष्यति P | to be pleased | शीर्षम् | head | ||
REGULAR 1st conjugation | √ नश् नश्यति P | to perish | वनम् | forest | ||
√ निन्द् निन्दति P | to blame | √ नृत् नृत्यति P | to dance | Indeclinable/अव्यय | ||
√ हृ (hṛ) हरति U | to take away | √ पुष् पुष्यति P | to nourish | न | not | |
(1st भ्रंस्) - to fall down / drop / slip | √ मुह् मुह्यति P | to faint | च | and |
Translate the following into English:⬆ | |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
| |
|
Conjugate the following in the present tense, active voice:
दृश् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
ध्मा | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
स्था | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
शम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
दिव् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
व्यध् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
Translate the following into Sanskrit: | |
I throw fuel. | |
Two men are dancing near the well. | |
People run to the palace. | |
The elephant eats leaves, drinks water, and is pleased. | |
Pigeons do not bite. | |
Two servants hide the fruits and the food. | |
I play and I am glad. | |
We do not praise wealth. | |
You two smell the flower. | |
They stand on all sides of the village. | |
Men dig the place and carry the gold away. | |
You are weary and you sit. | |
The horses are not quiet. | |
The king is not pleased. | |
The crow pierces the fruit. | |
The boys faint. | |
The man blames the two servants. | |
Life without happiness becomes misery. | |
We see the moon. | |
Elephants live on both sides of the lake. |
Lesson 5⬆
Instrumental and Dative
The 6th Conjugation (तुदादि)
21. The Instrumental case is used:
In this sense, the instrumental may be followed by the preposition सह (with)–दासेन सह गच्छामि।
to indicate the indirect objects of verbs meaning ‘to give’, ‘to send’, ‘to promise’, ‘to show’. The preceptor gives the books to the students–आचार्यः शिष्येभ्यः पुस्तकानि यच्छति।
after verbs meaning ‘to be angry with’, ‘to desire’, ‘to long for’. The father is angry with the son–जनकः पुत्राय कुप्यति ।
to express the purpose of the action. He goes for war (=with a purpose to fight) युद्धाय गच्छति।
to indicate the person or thing for whose advantage the action is done. He digs a well for (his) sons–कूपं पुत्रेभ्यः खनति।
after verbs indicating movement (see Accusative, No. 14) The servant goes to the village–दासो ग्रामाय गच्छति।
after the particles नमः (salutation) and स्वस्ति (hail to). Hail to the king!–नृपाय स्वस्ति।
23. The sixth Conjugation (तुदादि)
Present tense- Active Voice
Formation of the base (quick glance)
That अ becomes आ before terminations beginning with म् or व्.
That अ is dropped before terminations beginning with अ
The terminations are the same as those of the first conjugation. (see no 8)
24. Application: तुद् (to strike)
Formation of the base
(1) & (2) Neither guṇa nor य् (is added)–तुद्
(3) The letter अ is added: तुद् + अ = तुद
Before terminations beginning with म् or व् – तुदा-
Before terminations beginning with अ – तुद्-
Adding the terminations
तुद् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | तुदति | तुदतः | तुदन्ति |
मध्यमपुरुषः | तुदसि | तुदथः | तुदथ |
उत्तमपुरुषः | तुदामि | तुदावः | तुदामः |
25. Irregular Verbs of the 6th Conjugation
Irregular verbs in 6th conjugation | |||
कृत् कृन्तति P | to cut | विद् विन्दति U | to find |
मुच् मुञ्चति A | to release | सिच् सिञ्चति U | to sprinkle |
लुप् लुम्पति P | to break | इष् इच्छति P | to wish |
लिप् लिम्पति U | to anoint | प्रच्छ् पृच्छति P | to ask |
26. (रेफादेश: rephādeśaḥ-sandhi) When (the) final visarga is preceded by any vowel except अ or आ, a new sandhi rule must be applied.
Final visarga is preceded by any vowel except अ or आ and followed by a vowel or a soft consonant is changed to र्
बालैः धावति = बालैर्धावति । मित्रैः अटति = मित्रैरटति ।
27. We can now recapitulate the sandhi rules applying to final visarga (see No. 15)
Final visarga | Preceded by | Followed by | |
: | Any vowel | क् ख् प् फ् श् ष् स् | Remains unchanged |
: | Any vowel | च् or छ् | Becomes श् |
: | Any vowel | ट् or ठ् | Becomes ष् |
: | Any vowel | त् or थ् | Becomes स् |
: | Any vowel except अ or आ | A vowel or a soft consonant | Becomes र् |
: | आ | A vowel or a soft consonant | Is dropped |
: | अ | A soft consonant | अः Becomes ओ |
: | अ | Any vowel except अ | it is dropped |
: | अ | अ | Becomes ओ and the following अ is elided (replaced by avagraha) |
N.B. - The particle भोः drops its visarga when followed by a vowel or soft consonant.
I.Exercise 5: Vocabulary ⬆ | |||||
Regular Verbs 6th | अकारान्त पुंलिङ्ग (m) | 1st conjugation in this ex. | |||
कृष् कृषति U | to plow | अनिलः | wind | हस् हसति P | to laugh |
क्षिप् क्षिपति U | भारः | burden | ह्वे(hve) ह्वयति U | to call | |
तुद् तुदति U | to strike | वीरः | hero | Particles governing the dative | |
दिश् दिशति U | शृगालः | jackal | नमः | salutations to | |
लिख् लिखति P | to write | हंसः | swan | स्वस्ति | hail to |
विश् विशति P | अकारान्त नपुंसकलिङ्ग (n) | Particles governing instrumental | |||
सृज् सृजति P | to create | गृहम् | house | अलम् | enough |
स्पृश् स्पृशति P | to touch | तीरम् | bank | कृतम् | enough |
Irregular 6th | भूषणम् | ornament | Prepositions governing instrumental | ||
कृत् कृन्तति P | to cut | रत्नम् | jewel | सह | with |
मुच् मुञ्चति A | to release | मुखम् | face | विना | without |
लुप् लुम्पति P | to break | ||||
लिप् लिम्पति U | to anoint | ||||
विद् विन्दति U | to find | ||||
सिच् सिञ्चति U | to sprinkle | ||||
इष् इच्छति P | to wish | ||||
प्रच्छ् पृच्छति P | to ask |
II. Translate the following into English ⬆
१) सुखमिच्छामि।
२) वीराय कुसुमानि यच्छति नृपः ।
३) शृगालो बालं दशति।
४) कराभ्यां जलं स्पृशसि।
५) भारेण दासः शाम्यति।
६) अनु तीरं हंसश्चलति।
७) जनैः सह गृहं गच्छामि।
८) भूषणैस्तुष्यति नरः।
९) शरीरं लिम्पथः।
१०) जलेन विना कमलानि न रोहन्ति।
११) करेण दासं तुदसि।
१२) रत्नानि विन्दति।
१३) जलेन कुसुमानि सिञ्चामः।
१४) अनिलो वृक्षान् लुम्पति।
१५) तृणेन गजान् पुष्यामि।
१६) आचारेण बालं निन्दति।
१७) चन्द्रं बालेभ्यो दिशन्ति।
१८) अन्नाय गृहं गच्छामि
१९) हंसौ ह्रदं विशतः।
२०) प्रासादं निकषा वीरो वसति।
२१) इन्धनाय दासा वृक्षं कृन्तन्ति।
२२) सुखेन नरो नृत्यति।
२३) देशाय वीरो गृहं त्यजति।
२४) आचारः सुखं सृजति।
२५) दासं पृच्छति नरः।
२६) दुःखेन रत्नानि क्षिपावः।
२७) कपोतान् मुञ्चथः।
२८) करेण लिखामि।
२९) गृहमभितः कृषन्ति जनाः
३०) वीराय नमः।
३१) अलं धनेन।
III. Conjugate the following in the present tense, active voice.
ह्वे | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
इष् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
विद् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
प्रच्छ् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
IV. Translate the following into Sanskrit:
Lesson 6 ⬆
Masculine Nouns in इ and उ
Ablative and Genitive
28. Masculine nouns in इ and उ
हरिः शब्दः | गुरु शब्दः | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | हरिः | हरी | हरयः | गुरुः | गुरू | गुरवः |
द्वितीया | हरिम् | हरी | हरीन् | गुरुम् | गुरू | गुरून् |
तृतीया | हरिणा | हरिभ्याम् | हरिभिः | गुरुणा | गुरुभ्याम् | गुरुभिः |
चतुर्थी | हरये | हरिभ्याम् | हरिभ्यः | गुरवे | गुरुभ्याम् | गुरुभ्यः |
पञ्चमी | हरेः | हरिभ्याम् | हरिभ्यः | गुरोः | गुरुभ्याम् | गुरुभ्यः |
षष्ठी | हरेः | हर्योः | हरीणाम् | गुरोः | गुर्वोः | गुरूणाम् |
सप्तमी | हरौ | हर्योः | हरिषु | गुरौ | गुर्वोः | गुरुषु |
सम्बोधन | हे हरे | हे हरी | हे हरयः | हे गुरो | हे गुरू | हे गुरवः |
29. The Ablative case is used:
The sage goes from the forest - मुनिर्वनात् गच्छति।
God protects men from misery- ईश्वरो नरान् दुःखात् रक्षति।
Out of anger he strikes the boy - क्रोधात् बालं तुदति।
प्राक् | before, to the east | प्रभृति | since |
पूर्वम् | before | बहिः | outside |
अनन्तरम् | after | ऋते | except |
आ | until, since | विना | without |
30.
(1) The Genitive case has no relation with the action of the verb. It indicates a relation between nouns, usually rendered into English by the preposition ‘of.’
The King gives jewels to the son of Hari-
हरेः पुत्राय नृपो रत्नानि यच्छति।
(2) There is no verb meaning ‘to have’ in Sanskrit. To translate: ‘ the enemies have chariots,” the sentence must be turned into: Of the enemies (there) are chariots’ - अरीणां रथा भवन्ति।
(3) The genitive is used with the following prepositions:
उपरि | above |
अधः | below |
पुरतः | in front of |
पश्चात् | behind |
परतः | beyond |
अग्रे and समक्षम् | in the presence of |
कृते | for the sake of |
31. When a word ends with a vowel and the following word begins with a
vowel, both vowels combine into one. The rules of vowel-sandhi are divided into three sections:
(सवर्णदीर्घसन्धिः savarṇa-dīrgha-sandhiḥ)
अ or आ + अ or आ = आ मुनिना अटामि = मुनिनाटामि।
इ or ई + इ or ई = ई नमसि ईश्वरम् = नमसीश्वरम्।
उ or ऊ + उ or ऊ = ऊ किन्तु उवाच = किन्तूवाच।
ऋ or ॠ + ऋ or ॠ कर्तृ ऋजुः = कर्तॄजु।
(2) Simple vowels combined with dissimilar vowels
अ or आ + इ or ई = ए नमथ ईश्वरम् = नमथेश्वरम् ।
अ or आ + उ or ऊ = ओ गच्छथ उद्यानम् = गच्छथोद्यानम् ।
अ or आ + ऋ or ऋ = अर् मुनिना ऋषिः = मुनिनर्षिः ।
अ or आ + ए = ऐ तिष्ठथ एव = तिष्ठथैव ।
अ or आ + ओ = औ खादय ओदनम् = खादयौदनम्
अ or आ + ऐ = ऐ इन्द्रः च ऐरावतः च = इन्द्रश्चैरावतश्च
अ or आ + औ = औ पश्यथ औघम् = पश्यौघम्
इ or ई followed by a dissimilar vowel is changed to य्
धावति अश्वः = धावत्यश्वः
उ or ऊ followed by a dissimilar vowel is changed to व्
ननु एव = नन्वेव
ऋ or ऋ followed by a dissimilar vowel is changed to र्
कर्तृ इति = कर्त्रिति।
(3) Diphthongs combined with any vowel
ए and ओ followed by any vowel except अ are changed respectively to अय् and अव् (see No.9)
ए and ओ followed by अ remain unchanged while अ is elided.
मुनये अन्नं यच्छामि = मुनयेऽन्नं यच्छामि। प्रभो अधुना = प्रभोऽधुना।
Before any vowel except अ, अय् and अव् may optionally drop the य् and the व्
कवे इच्छसि = कवयिच्छसि or कव इच्छसि।
गुरो इति = गुरविति or गुर इति।
ऐ and ओ followed by any vowel are changed respectively आय् and आव् But आय् and आव् may optionally drop the य् and the व्.
तस्मै इषुं यच्छति = तस्मायिषुं यच्छति or तस्मा इषुं यच्छति I
अग्नौ इन्धनम् = अग्नाविन्धन्म् or अग्ना इन्धनम् I
(4) Exceptions
I.Exercise 6 (quizlet link) vocabulary ⬆ | |||||
इकारान्त पुंलिङ्ग (m) | उकारान्त पुंलिङ्ग (m) | Prepositions governing the ablative | |||
अग्निः | fire | इन्दुः | moon | प्राक् | before, to the east |
अतिथिः | guest | इषुः | arrow | पूर्वम् | before |
अरिः | enemy | गुरुः | teacher | अनन्तरम् | after |
कविः | poet | तरुः | tree | आ | until, up to |
गिरिः | mountain | परशुः | axe | प्रभृति | since |
मुनिः | sage | पशुः | beast | बहिः | outside |
रविः | sun | बन्धुः | friend | ऋते | except, without |
राशिः | heap | बाहुः | arm | विना | without, beyond |
उदधिः | ocean | बिन्दुः | drop | ||
कलिः | quarrel | शिशुः | baby | ||
Prepositions governing the genitive | |||||
उपरि | above | अग्रे and समक्षम् | in the presence of | ||
अधः | below | परतः | beyond | ||
पुरतः | in front of | समक्षम् | in the presence of | ||
पश्चात् | behind | कृते | for the sake of |
II. Translate the following into English after breaking up the Sandhis:⬆
१) गिरेर्ग्रामं गच्छामि।
२) परशुना वीरोऽरीन् तुदति।
३) तृणस्य राशेरधः कविरिषुं विन्दति।
४) अतिथीनां कृते दासः फलानि पचति।
५) बाहूभ्यां तरुं लुम्पति।
६) शिशू हसतः।
७) अग्निर्वनस्य वृक्षान् दहति।
८) मेघानामुपरि रविश्चलति।
९) जलस्य बिन्दवः पात्रात् पतन्ति।
१०) इषुभिर्नृपोऽरिं जयति।
११) गुरोर्गृहे वसतः।
१२) बालयोः कलिना नरो न तुष्यति।
१३) गृहस्य पश्चात् बन्धवः सीदन्ति।
१४) कपोतः काकः शृगालश्च पशवो भवन्ति।
१५) मुनेः समक्षं जनास्तिष्ठन्ति।
१६) प्राक् गिरेः पश्याम इन्दुम्।
१७) उदधिं प्रति जलानि द्रवन्ति।
१८) ग्रामात् बहिः शृगाला वसन्ति।
१९) सुखात् ऋते जना न माद्यन्ति।
२०) गृहात् नरः शिशून् वनं नयति।
III. Join the following sandhis | |||
गुरुणा अतिथिः | अग्रे अश्वः | ||
खादति अन्नम् | अग्रे इन्दुः | ||
किन्तु अरिः | बाकौ इन्धनम् | ||
इषू अस्यति | पश्यामि इन्दुम् |
IV. Translate the following into Sanskrit:
Lesson 7 ⬆
The tenth conjugation (चुरादि)
Locative and Vocative
32. The tenth Conjugation: Present tense–Active Voice
Formation of the Base
Adding the terminations
चुर् 10th | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | चोरयति | चोरयतः | चोरयन्ति |
मध्यमपुरुषः | चोरयसि | चोरयथः | चोरयथ |
उत्तमपुरुषः | चोरयामि | चोरयावः | चोरयामः |
धृ (10th) | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | धारयति | धारयतः | धारयन्ति |
मध्यमपुरुषः | धारयसि | धारयथः | धारयथ |
उत्तमपुरुषः | धारयामि | धारयावः | धारयामः |
33. Irregular verbs of the tenth Conjugation
स्पृह् (स्पृहयति) to desire; छद् (छादयति) to cover.
34. The first, fourth, sixth, and tenth Conjugations at one glance.
Guṇa of short medial vowel | Guṇa of final vowel | Vṛddhi of final vowel | य् | अय् | अ before termination | |
1st Conj. | + | + | – | – | – | + |
4th Conj. | – | – | – | + | – | + |
6th Conj. | – | – | – | – | – | + |
10 Conj. | + | – | + | – | + | + |
35. The locative case is used:
36. The Vocative Case is used as the case of address:
37. Verbs preceded by a preposition
16 of the most common Upasargas/verbal prefixes w/ examples ⬆ This section has been bulked un from original text | ||||
अति | over, beyond | अति + क्रम् | अतिक्रामति / अतिक्राम्यति | to go beyond, to cross |
अधि | upon, above, over, unto | अधि + गम् | अधिगच्छति | to go unto, to obtain |
अनु | after, towards, along, over | अनु + सृ | अनुसरति | to move after, to follow |
अप | away from, off | अप+ चर् | अपचरति | to move away, to depart |
अभि | against, towards, unto, near, into, for the sake of, concerning, over, above | अभि+ धाव् | अभिधावति | to run towards, to attack |
अव | down, off | अव + दह् | अवदहति | to burn down, to destroy |
आ | near, back, a little, slightly, scarcely, till, , as far as, from, towards | आ + नी | आनयति | to take unto, to bring |
उद् | up, upwards, forth, out, beyond | उद् + भू | उद्भवति | to arise, to be produced |
उप | up to, to, near, within, also expressing inferiority | उप + विश् | उपविशति | to sit |
नि | down, in, within, back, under | नि + क्षिप् | निक्षिपति | to throw under, to put down |
निस् | away from, out of | निस् + वह् | निर्वहति | to carry out |
परि | around, about, against, opposite to, beyond, above, more than | परि +पत् | परिपतति | to fall around, to fly around |
प्र | forth, forward, onward, away, fore, very, much, greatly | प्र+चल् | प्रचलति | to move forward, to set out |
प्रति | towards, against, opposite, before, near, on, by, at, in, again, back, in return | प्रति + गम् | प्रतिगच्छति | to go towards, to return |
वि | asunder, apart, away, out, expressing division or distance | वि+ अस् | व्यस्यति | to throw apart, to scatter |
सम् | together, along with, fully, well | सम्+ क्षिप् | संक्षिपति | to throw together, to summarize |
Supplementary notes-irregular prefixing | ||||
The initial vowel of certain prefixes is sometimes dropped with certain roots. | अधि with स्था → धिष्ठित अपि with नह् or धा → पिहित अव with गाह् → वगाह्य | |||
The final vowel, especially इ , is sometimes lengthened. | प्रतीकार m. ‘reaction’ प्राज्ञ m. ‘intelligence’ | |||
Sometimes after the prefix उप निस् परि or सम्, before कृ Dhātu, a स् is inserted. | संस्कृत m. ‘well-made’ n. ‘the Sanskrit language’ |
10th conjugation | |||
कथ् कथयति U | to tell | पाल् पालयति U | to protect |
क्षल् क्षलयति U | to wash | पीड् पीडयति U | to oppress |
गण् गणयति U | to count | पूज् पूजयति U | to adore |
घुष् घोषयति U | to proclaim | भक्ष् भक्षयति U | to eat |
चिन्त् चिन्तयति U | to think | भूष् भूषयति U | to adorn |
चुर् चोरयति U | to steal | रच् रचयति U | to arrange |
छद् छादयति U | to cover irregular formation | सान्त्व् सान्त्वयति | to console |
दण्ड् दण्डयति U | to punish | स्पृह् स्पृहयतिU irregular formation | to long for(+dative) |
धृ धारयति (Antoine gives 2nd meaning) | wear, makes one wear 2) to owe w/ dative) | See prior table for the verbal prefixes |
II. Translate the following into English after breaking up the Sandhis: ⬆
Example: हे कवे, प्रासादे गुरुणा सह नृपस्याग्रे तिष्ठसि।
हे कवे vocative singular S/1 of कवि O poet,
प्रासादे locative singular 7/1 of प्रासाद् in the palace
गुरुणा instrumental singular 3/1 of गुरु the teacher
सह preposition governing गुरुणा with
नृपस्य genitive singular 6/1 of नऋप of the king
अग्रे preposition governing नृपस्य in the presence
तिष्ठसि 2nd person singular II/1 verb, present tense, active of स्था
you stand
O poet, in the palace thou standest with the teacher in the presence of the king.
Lesson 7 Exercises
p.31-32 Translate the following into Sanskrit:
अकारान्त(अ ending) पुंलिङ्ग (m) | अकारान्त नपुंसकलिङ्ग (neuter) | इकारान्त पुंलिङ्ग (m) | उकारान्त पुंलिङ्ग (m) | ||||
ईश्वरः | God | आरोग्यम् | health | अलिः | bee | वायुः | wind |
पुत्रः | son | काव्यम् | poem | कपिः | monkey | मृत्युः | death |
गुणः | virtue | दैवम् | fate | नृपतिः | king | प्रभुः | lord master |
लोकः | world | बलम् | strength | ऋषिः | seer | शत्रुः | enemy |
विनयः | modesty | मांसम् | meat | ध्वनिः | sound | हेतुः | cause |
जनकः | father | मित्रम् | friend | निधिः | treasure | साधुः | honest man |
आकाशः | sky | वचनम् | saying | पाणिः | hand | रघुः | Raghu |
आगमः | arrival | सौन्दर्यम् | beauty | विधिः | fate | ||
प्रसादः | favor | हलम् | plow | रश्मिः | ray | ||
Adverbs and prepositions | |||||||
अत्र | here | अद्य | today | एवम् | thus | न कदापि | never |
तत्र | there | अधुना | now | अपि | even | सदा | always |
एव | just, only | इव | like, as though | ||||
Recapitulation Verbs | |||||||
नि + क्षिप निक्षिपति to put down | प्रति + गम् to return | ||||||
निस् + वह निर्वहति to carry out | वि + अस् व्यस्यति to scatter | ||||||
परि + पत् to fly around | सम् + क्षिप् to shorten |
Recapitulation lesson I 32-33 exercises ⬆
II.Give
the instrumental singular of पुत्रः, मित्रम् निधिः and साधुः
the genitive dual of गुनः काव्यम् पाणिः and शत्रुः
the vocative singular of ईश्वरः, मित्रम्, नृपतिः and रघुः
III. Join the following Sandhis:
निधिः भवति। पुत्रः तोष्ठति ।
अत्र एव । कपिः अपि ।
अधुना आनयति । सदा इन्दुः।
वने एव । वहति इन्धनम् ।
किन्तु एवम् । मनी अपि ।
IV. What case is governed by the following preposition:
अभितः विना
पश्चात् पूर्वम
सह उपरि
वहिः निकषा
V. Conjugate the following in the present tense, active voice:
हृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
मद् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
लिप् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
स्पृह् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
अनु + सृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
वि + अस् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
Lesson 8 ⬆
Feminine Nouns in आ and ई
Present Tense–Middle Voice (आत्मनेपदी)
38. Feminine nouns in आ and ई are declined as follows: सीता (Sītā) and नदी (a river):
सीता Sītā f. | नदी River f. | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | सीता | सीते | सीताः | नदी | नद्यौ | नद्यः |
द्वितीया | सीताम् | सीते | सीताः | नदीम् | नद्यौ | नदीः |
तृतीया | सीतया | सीताभ्याम् | सीताभिः | नद्या | नदीभ्याम् | नदीभिः |
चतुर्थी | सीतायै | सीताभ्याम् | सीताभ्यः | नद्यै | नदीभ्याम् | नदीभ्यः |
पञ्चमी | सीतायाः | सीताभ्याम् | सीताभ्यः | नद्याः | नदीभ्याम् | नदीभ्यः |
षष्ठी | सीतायाः | सीतयोः | सीतानाम् | नद्याः | नद्योः | नदीनाम् |
सप्तमी | सीतायाम् | सीतयोः | सीतासु | नद्याम् | नद्योः | नदीषु |
संबोधन | हे सीते | हे सीते | हे सीताः | हे नदि | हे नद्यौ | हे नद्यः |
39. Present Tense - Middle Voice - आत्मनेपद
When I do an action for the benefit of another, I use the active voice (परमैपद). When I do an action for my own benefit, I use the middle voice (आत्मनेपद). In Sanskrit, the distinction between परमैपद and आत्मनेपद has not been strictly preserved. Besides a small number of verbs which can be conjugated in both the active and middle voice (those verbs which can be conjugated in either are called उभयपदी), most verbs are conjugated either in the परमैपदी and आत्मनेपदी voice.
In the आत्मनेपद, the verbal base is formed according to the rules given previously for the active voice of the first, forth, sixth, and tenth conjugations (see No. 34). The terminations alone are different.
40. terminations of the present tense, middle voice (आत्मनेपद)
*corrections of original text | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः (3rd person) | – ते | –इते* | -अन्ते |
मध्यमपुरुषः(2nd person) | –से | –इथे* | ध्वे |
उत्तमपुरुषः (1st person) | -इ* | – वहे | – महे |
The letter अ added to the base before terminations:
41. Examples
1st conjugation | मुद् (to rejoice) | verbal base: मोद | 3rd person sing मोदते |
4th conjugation | मन् (to think) | verbal base: मन्य | 3rd person sing मन्यते |
6th conjugation | नुद् (to incite) | verbal base: नुद | 3rd person sing नुदते |
10th conjugation | मन्त्र् (to counsell) | verbal base: मन्त्रय | 3rd person sing मन्त्रयते |
42. Conjugation of लभ् (to obtain)
एक | द्वि | बहु | |
प्रथमपुरुष | लभते | लभेते | लभन्ते |
मध्यमपुरुष | लभसे | लभेथे | लभध्वे |
उत्तमपुरुष | लभे | लभावहे | लभामहे |
43. Sandhi (सन्धि) rule to be remembered (see No. 31 regarding vowel sandhi).
General Rule:
The final ए of a word followed by a vowel is changed to अय
Exception 1:
followed by | |||
Final ए at end of a word | अ at beginning of next word | Final ए is unchanged | अ is elided |
Example: लभध्वे असिम् = लभध्वेऽसिम्
Exception 2:
followed by | |||
Final ए at end of a word | Any vowel except अ at beginning | ए Changes to अय May optionally drop य | the first vowel of the second word remains unchanged. |
Example:
Option 1: ईक्षे इन्दुम् = ईक्षयिन्दुम्
Option 2: ईक्ष इन्दुम् (this second form is by far the more frequent.)
Exception 3:
Final ए of a dual form e.g. लभावहे | Any vowel at beginning of next word | Vowel remains unchanged in both words. |
Example:
लभावहे असिम् (does not take sandhi due to first word being a dual ए ending)
ईझे इन्दुम् (does not take sandhi, same reason)
44. Note the special construction of the आत्मनेपदी (Ātmanepadī) verb रुच् (रोचते) to please, to appeal to.
The verb रुच् governs the dative of the person who is pleased, while the thing which pleases is put in the nominative.
Examples:
Fight appeals to the hero. | युद्धं वीराय् रोचते। |
Boys are fond of fruits. | फलानि बालेभ्यो रोचन्ते। |
Travelers are fond of water (Water pleases travelers). | जलं पथिकेभ्यो रोचते। |
45. The difference between सीतासु and नदीषु (see no. 38) is the result of the following rule:
When स् is preceded by a vowel except अ or आ, or by क् or र्, it is changed to ष् when, in the same word, त्, थ, म् य् व् or any vowel follows–An ansuvara or a visarga do not affect the application of the rule.
Examples:
नदी + सु = नदीषु |
अनु + सङ्ग = अनुषङग |
धनुः + सु = धनुःषु |
अभि + सेक = अभिषेक |
आकारान्त स्त्रीलिङ्ग(f) | ईकारान्त स्त्रीलिङ्ग | आत्मनेपदी verbs | |||
गङ्गा | the Ganges | नगरी | town | first conjugation | |
रम्भा | plantain-tree | नदी | river | ईक्ष् ईक्षते | to see |
मुद्रा | seal, coin | धात्री | nurse | कम्प् कम्पते | to tremble |
शोभा | splendor | पृथिवी | earth | गाह् गाहते | to dive |
भार्या | wife | वाणी | voice | रुच् रोचते | to please |
छाया | shade | राज्ञी | queen | परा + जि पराजयते | to defeat |
सन्ध्या | twilight | सिंही note that lion was अ ending shabda | lioness | वि + जि विजयते | to conquer |
भाषा | speech | जननी | mother | 4th conjugation | |
सभा | assembly | नारी | woman | जन् जायते | to be born (irregular) |
रेखा | line | पत्नी | wife | डी डीयते | to fly |
माला | garland | भगिनी | sister | मन् मन्यते | to think |
लता | creeper | गृहिणी | house-wife | युध् युध्यते | to fight |
बालिका | girl | शर्वरी | night | मृग् (मृगयते) | to search |
6th conj. | |||||
आ+आपृच्छते | to take leave of (+accus.) | ||||
10th conj. | |||||
मन्त्र् मन्त्रयते | to consult |
II. Translate the following into English after breaking up the ⬆ Sandhis:
III. Translate the following into Sanskrit:
IV. Decline fully the following:
मुद्रा and धात्री।
Lesson 9 ⬆
The Imperfect Tense (लङ्) Active and
Middle, Feminine Nouns in इ and उ
(Past Tense (लङ्), परस्मैपदि and आत्मनेपदी)
46. The Imperfect Tense (लङ्)
In Classical Sanskrit, however, those three tenses are used almost indiscriminately, with this restriction that the perfect is very rarely used in the first person.
The final अ of the base is changed to आ before terminations beginning with म or व, and is dropped before terminations beginning with अ .
47. The Augment (addition of अ for the past tense.)
प्र + विश् प्र + अ + विश प्राविश
अनु + भू अनु + अ + भव अन्वभव
प्रति + पत् प्रति + अ + पत प्रत्यपत
अस्- अ-अस्य आस्य
इष्- अ-इच्छ ऐच्छ-
उष- अ-ओष औष-
ॠ- अ-ॠच्छ आर्च्छ-
[Some restatements for clarification:
1) अ (the Augment), is added to all verbs to convey the past tense.
2) When a verb has an upasarga prefix [e.g., अनुभवति], the अ is added after the upasarga prefix and sandhi rules apply.]
48. Terminations for imperfect past Also known as लङ्।
परस्मैपदी endings | आत्मनेपदी endings | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमपुरुषः | त् | ताम् | अन् | त | इताम् | अन्त |
मध्यमपुरुषः | स् | तम् | त | थाः | इथाम् | ध्वम् |
उत्तमपुरुषः | अम् | व | म | इ | वहि | महि |
49. The imperfect of विश् (Parasmaipadi)and of लभ् (Atmanepadi)
विश् (Parasmaipadi) | लभ् (Atmanepadi) | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमपुरुषः | अविशत् | अविशताम् | अविशन् | अलभत | अलभेताम् | अलभन्त |
मध्यमपुरुषः | अविशः | अविशतम् | अविशत | अलभथाः | अलभेथाम् | अलभध्वम् |
उत्तमपुरुषः | अविशम् | अविशाव | अविशाम | अलभे | अलभावहि | अलभामहि |
50. Feminine Nouns in इ and उ
Feminine nouns in इ and उ borrow most of their declension from the masculine nouns in इ and उ (see No 28). Their instrumental singular and accusative plural are similar to those of feminine nouns in ई (see No 38) Their dative, ablative, genitive and locative singular have two optional forms. One is similar to those of नदी, the other to those मुनि and शिशु।
Declension of मति (thought) and धेनु (cow)
मति (thought) | धेनु (cow) | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | मतिः | मती | मतयः | धेनुः | धेनु | धेनवः |
द्वितीया | मतिम् | मती | मतीः | धेनुम् | धेनू | धेनूः |
तृतीया | मत्या | मतिभ्याम् | मतिभिः | धेन्वा | धेनुभ्याम् | धेनुभिः |
चतुर्थी | मत्यै मतये | मतिभ्याम् | मतिभ्यः | धेन्वै धेनवे | धेनुभ्याम् | धेनुभ्यः |
पञ्चमी | मत्याः मतेः | मतिभ्याम् | मतिभ्यः | धेन्वाः धेनोः | धेनुभ्याम् | धेनुभ्यः |
षष्ठी | मत्याः मतेः | मत्योः | मतीनाम् | धेन्वाः धेनोः | धेन्वोः | धेनूनाम् |
सप्तमी | मत्याम् मतौ | मत्योः | मतिषु | धेन्वाम् धेनौ | धेन्वोः | धेनुषु |
संबोधन | मते | मती | मतयः | धेनो | धेनू | धेनवः |
51. The verb कृ, to do, belongs to the 8th conjugation. Yet, owing to its frequent occurrence, its conjugation should be learnt from the start:
[Knowing the कृ धातु conjugation will facilitate reading and writing as it can simplify the identification and use of difficult to decline verbs.]
Present Parasmaipada | Imperfect Parasmaipada | |||||
कृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | करोति | कुरुतः | कुर्वन्ति | अकरोत् | अकुरुताम् | अकुर्वन् |
मध्यमपुरुषः | करोषि | कुरुथः | कुरुथ | अकरोः | अकुरुतम् | अकुरुत |
उत्तमपुरुषः | करोमि | कुर्वः | कुर्मः | अकरवम् | अकुर्व | अकुर्म |
8th conjugation | 6A | A few idioms containing the verb कृ | |||
कृ करोति | to do, to make | अभि +नि + विश् अभिनिविशते | to resort to (+accus.) | शीर्षे करोमि | I place on my head |
1A | आ + दृ आद्रियते | to respect | करे करोमि | I take in my hand | |
वि + वद् विवदते | to disagree | इकारान्त स्त्रीलिङ्ग (f) | क्षणं करोमि | I wait one moment | |
वृत् वर्तते | to exist | मतिः शक्तिः | mind power | मतिं करोमि | I turn my mind to (+loc.) |
नि + वृत् निवर्तते | to desist from | भक्तिः तृप्तिः | devotion satisfaction | पदं करोमि | I set foot (+loc) |
भाषते | to speak | नीतिः केलिः | conduct jest | उकारान्त स्त्रीलिङ्ग(f) | |
आ+रभ् आरभते | to begin | भूमिः धूलिः | earth dust | धेनुः | cow |
लभ् लभते | to obtain | रात्रिः | night | चञ्चुः तनुः | beak body |
1P | अकारान्त नपुंसकलिङ्ग(n) | रज्जुः | rope | ||
अधि + स्था अधितिष्ठति | to live in (+accus.) | कार्यम् | work | रेणुः | dust, pollen |
परि + नी परिणयति | to marry | अकारान्त पुंलिङ्ग (m) | हनुः | jaw | |
उप + गम् उपगच्छति | to approach | घटः | jar | ||
वि + सद् विषीदति | to be sad | आदेशः | order |
Exercise 9 ⬆
II. Conjugate नि, ईक्ष्, उप्-गम् and अभि-नि-विश् in the imperfect (लङ्) active voice (परस्मैपदे):
नि | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुष: | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
ईक्ष् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुष: | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
उप्-गम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुष: | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
अभि-नि-विश् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुष: | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
III. Decline fully रात्रि and चञ्चु।
रात्रि | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
चञ्चु | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
IV. Translate the following into English after breaking up the sandhis:
1) चञ्च्वा काको मांसमहरत्।
2) प्रासादे पदमकरवं नृपतिं चोपागच्छम्।
3) जनकस्यादेशात् बालो धेनू ग्रामात् बहिरनयत्।
4) दासौ घटं शीर्षे कुरुतः।
5) रज्ज्वा पुत्रो धेनुं कर्षति।
6) जनन्यास्तृप्तये विनयमभिन्यविशेतां बालिके।
7) हे रघो, कार्यात् न न्यवर्तथा:
8) कुसुमात् कुसुमं रेण्वा अलिर्डीयते।
9) शत्रूणामागमेन धूलिर्ग्रामं छादयति।
10) मुनी विवदेते।
11) मित्रस्य मृत्युना विषीदथः।
12) शीर्षे भारमकुर्वन्।
13) पशोर्हन्वारीनतुदत्।
14) वनमध्यतिष्ठम्।
15) नृपतेः पुत्रो गुरोर्भगिनीं पर्यणयत्।
16) मित्रस्यागमे मतिमकरोत्।
17) भूमौ तृणस्य राशयो वर्तन्ते।
18) साधुः कार्यं रात्रौ नारभते।
19) प्रभोः प्रसादेन दासास्तृप्तिमलभन्त।
20) पुत्रो जनकं जननीं चाद्रियते।
21) सभायां जनकोऽभाषत।
22) मुनिर्नारीणां नीतिमशंसत्।
23) ईश्वरस्य शक्तिं दैवं मन्यन्ते ऋषयः।
V. Translate the following into Sanskrit:
Lesson 10 ⬆
Masculine and Feminine nouns in ऋ
Imperative mood लोट्
52. There are two types of masculine nouns in ऋ, agent-nouns and nouns of relations. Their declension differs only in the nominative and vocative dual and plural, and in the accusative singular and dual; in which case the final ऋ of agent nouns takes vṛddhi (आर्) while that of nouns of relations takes guna (अर्)
Declension of नेतृ (Leader) | Declension of पितृ (father) | |||||
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | नेता | नेतारौ | नेतारः | पिता | पितरौ | पितरः |
द्वितीया | नेतारम् | नेतारौ | नेतॄन् | पितरम् | पितरौ | पितॄन |
तृतीया | नेत्रा | नेतृभ्याम् | नेतृभिः | पित्रा | पितृभ्याम् | पितृभिः |
चतुर्थी | नेत्रे | नेतृभ्याम् | नेतृभ्यः | पित्रे | पितृभ्याम् | पितृभ्यः |
पञ्चमी | नेतुः | नेतृभ्याम् | नेतृभ्यः | पितुः | पितृभ्याम् | पितृभ्यः |
षष्ठी | नेतुः | नेत्रोः | नेतॄणाम् | पितुः | पित्रोः | पितॄणाम् |
सप्तमी | नेतरि | नेत्रोः | नेतृषु | पितरि | पित्रोः | पितृषु |
संबोधन | नेतर् | नेतारौ | नेतारः | पितर् | पितरौ | पितरः |
53. Feminine nouns in ऋ, are all nouns of relations. They are declined like पितृ except in the accusative plural which ends with ॠ ; स्वसृ (sister) is an exception to this rule. It is declined like the masculine agent noun, नेतृ except in the accusative plural.
Nominative and accusative of मातृ (mother) and स्वसृ (sister)
मातृ | स्वसृ | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | माता | मातरौ | मातरः | स्वसा | स्वसारौ | स्वसारः |
द्वितीया | मातरम् | मातरौ | मातॄः | स्वसारम् | स्वसारौ | स्व्सॄः |
54. All the visargas met with in the previous lessons stand in the place of final स्–जनः = जनस् ; नमथः = नमथस्
Final र् also becomes visarga: नेतर् = नेतः ; मातर् = मातः।
So also in the adverbs पुनर् - पुनः (again) and प्रातर्- प्रातः (early).
Visarga standing for final र् follows the general rules of visarga -sandhi (see No. 27) with one exception.
Visarga standing for final र् even when preceded by अ or आ and followed by a vowel or a soft consonant is changed to र्
E.g: पुनः अपि = पुनरपि
पितः वदसि = पितर्वदसि
मातः इन्दुं पश्यसि = मातरिन्दुं पश्यसि।
When visarga is changed to र् and is followed by र्, the first र् is dropped and the preceding vowel, if short is lengthened:
E.g: इन्दुः राजते → इन्दुर् + राजते → (results in) इन्दू राजते।
भ्रातः रचयसि → भ्रातर् + रचयसि → (results in) भ्राता रचयसि।
55. The Imperative mood ( लोट् ) is used:
The formation of the base follows the rules given for the present tense of the first, fourth, sixth and tenth conjugations (See No 34)
The final अ of the base is dropped before terminations beginning with अ.
Terminations
लोट् परस्मैपदी endings | लोट् आत्मनेपदी endings | |||||
singular | dual | plural | singular | dual | plural | |
प्रथमपुरुषः (3rd person) | तु | ताम् | अन्तु | ताम् | ईताम् | अन्ताम् |
मध्यमपुरुषः (2nd person) | - | तम् | त | स्व | ईथाम् | ध्वम् |
उत्तमपुरुषः (1st person) | आनि | आव | आम | ऐ | आवहै | आमहै |
56. The Imperative of बुध् (परस्मैपदी) and मन् (आत्मनेपदी)
लोट् परस्मैपदी endings for बुध् | लोट् आत्मनेपदी endings for मन् | |||||
singular | dual | plural | singular | dual | plural | |
प्रथमपुरुषः (3rd person) | बोधतु | बोधताम् | बोधन्तु | मन्यताम् | मन्येताम् | मन्यन्ताम् |
मध्यमपुरुषः (2nd person) | बोध | बोधतम् | बोधत | मन्यस्व | मन्येथाम् | मन्यध्वम् |
उत्तमपुरुषः (1st person) | बोधानि | बोधाव | बोधाम | मन्यै | मन्यावहै | मन्यामहै |
57। The न् in आनि (1st person singular) follow the rule given in No 17:
thus: सृ + आनि = सर + आनि = सराणि
चुर् + आनि = चोरय + आनि = चोरयाणि ।
ऋकारान्त-पुंलिङ्ग | अकारान्त-पुंलिङ्ग | 1st conjugation P verbs | |||
दातृ दाता 1/1 m. | donor | रथः | chariot | प्र + भू प्रभवति | to arise, to be produced |
कर्तृ कर्ता 1/1 m. | doer | शठः | rogue | खण्ड् खण्डयति | to break |
नेतृ नेता 1/1 m. | leader | क्रोधः | anger | 1st conjugation A verbs | |
श्रोतृ श्रोता 1/1 m. | hearer | लोभः | greed | प्र + वृत् प्रवर्तते | to proceed |
सवितृ सविता 1/1 m. | sun | कामः | desire | Used with Dative | |
जेतृ जेता 1/1 m. | conqueror | मोहः | illusion | स्वस्ति | hail! (+dat.) |
नप्तृ नप्ता 1/1 m. | grandson | नाशः | destruction | Indeclinables | |
पितृ पिता 1/1 m. | father | अकारान्त नपुंसकलिङ्ग(n) | पुनर् (पुनः) | again | |
भ्रातृ भ्राता 1/1 m. | brother | उद्यानम् | garden | प्रातर् | early morning |
जामातृ जामाता 1/1 m. | son-in-law | कारणम् | cause | Adjective MFN | |
ऋकारान्त स्त्रीलिङ्ग | पापम् | ‘sin’ | |||
दुहितृ दुहिता f. | daughter | ननान्दृ f. ननान्दा changed from book slightly subbing न् for anusvara before द् | sister-in-law | ||
मातृ माता f. | mother | स्वसृ स्वसा f. | sister |
II. Decline fully the following: जेतृ and स्वसृ।⬆
जेतृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
स्वसृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | |||
द्वितीया | |||
तृतीया | |||
चतुर्थी | |||
पञ्चमी | |||
षष्ठी | |||
सप्तमी | |||
संबोधन |
III. Conjugate the following in the imperative mood(लोट्), active voice: सृ and ईश्।
सृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
ईश् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
IV. Translate the following into English after breaking up the sandhis:
१) रथेन जेता गच्छतु।
२) दुहितरो मातरं नमन्तु।
३) नेत्रे स्वस्ति।
४) शठ उद्यानात् फलान्यचोरयत्।
५) श्रोतारो गुरोर्वचनैस्तुष्यन्तु।
६) भ्रात्रा सह स्वसारं मृगयै।
७) हे बाल पितरमापृच्छस्व।
८) हे नप्तर्मा विषीद।
९) भार्यया सह जामाता पितुर्गृहं गच्छतु।
१०) दातारौ ननान्द्रे मालामयच्छताम्।
११) जीवने कर्तार एव सुखमधिगच्छन्ति।
१२) नेतारमनुसराम।
१३) प्रातः सविताकाशे रात्रिं पराजयते।
१४) पुनर्मन्यध्वम्।
१५) लोभात् शठः पापं करोति।
१६) पितरं मातरं चाद्रियामहै ।
१७) प्रातः कार्यमारभेथाम्।
१८) हे श्रोतारः , पापात् निवर्तध्वम्।
१९) हे नप्तारौ मित्राणामग्रेऽपि विवदेथे।
२०) लोभात् क्रोधः प्रभवति लोभात् कामः प्रवर्तते।
लोभात् मोहश्च नाशश्च लोभः पापस्य कारणम्
V Translate the following into Sanskrit:
freed (released) the country.
Lesson 11 ⬆
Feminine Nouns in ऊ
Potential Mood (विधिलिङ्)
58. Feminine nouns in ऊ are declined in the same pattern as नदी (see No. 38); where नदी has इ, ई, and य्, feminine nouns in ऊ have उ, ऊ, and व् respectively. Besides, their nominative singular takes visarga.
Declension of वधू (young woman, bride) compared to नदी:
वधू young woman, bride f. | नदी River f. | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | वधूः | वध्वौ | वध्वः | नदी | नद्यौ | नद्यः |
द्वितीया | वधूम् | वध्वौ | वधूः | नदीम् | नद्यौ | नदीः |
तृतीया | वध्वा | वधूभ्याम् | वधूभिः | नद्या | नदीभ्याम् | नदीभिः |
चतुर्थी | वध्वै | वधूभ्याम् | वधूभ्यः | नद्यै | नदीभ्याम् | नदीभ्यः |
पञ्चमी | वध्वाः | वधूभ्याम् | वधूभ्यः | नद्याः | नदीभ्याम् | नदीभ्यः |
षष्ठी | वध्वाः | वध्वोः | वधूनाम् | नद्याः | नद्योः | नदीनाम् |
सप्तमी | वध्वाम् | वध्वोः | वधूषु | नद्याम् | नद्योः | नदीषु |
संबोधन | वधु | वध्वौ | वध्वः | हे नदि | हे नद्यौ | हे नद्यः |
59. Potential (or Optative) mood (विधिलिङ्) is used:
The formation of the base follows the rules given for the present tense of the first, fourth, sixth, and tenth conjugations. Since all the terminations of the Potential begin with ई, the combination of the final अ of the base with that ई will give ए (cf. No 31: अ+ई=ए) :
Terminations given here:
परस्मैपदी | आत्मनेपदी | |||||
endings | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुष: | ईत् | ईताम् | ईयुः | ईत | ईयाताम् | ईरन् |
मध्यमपुरुषः | ईः | ईतम् | ईत | ईथाः | ईयाथाम् | ईध्वम् |
उत्तमपुरुषः | ईयम् | ईव | ईम | ईय | ईवहि | ईमहि |
Examples of declined verbs:
60. Potential of भू (to become) | |||
परस्मैपदी | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | भवेत् | भवेताम् | भवेयुः |
मध्यमपुरुषः | भवेः | भवेतम् | भवेत |
उत्तमपुरुषः | भवेयम् | भवेव | भवेम |
Potential of मृग् (to search) | |||
आत्मनेपदी | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | मृगयेत | मृगयेयाताम् | मृगयेरन् |
मध्यमपुरुषः | मृगयेथाः | मृगयेयाथाम् | मृगयेध्वम् |
उत्तमपुरुषः | मृगयेय | मृगयेमहि | मृगयेमहि |
61. Illustrations of the use of the Imperative and Potential
यदि माता नागच्छेत् शिशुम्रियेत - If the mother does not come, the child will die.
62. Imperative and Potential of the verb कृ, to do.
Imperative Potential
कृ to do | एचवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम | एचवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम |
प्रथमपुरुषः | करोतु | कुरुताम् | कुर्वन्तु | कुर्यात् | कुर्यताम् | कुर्युः |
मध्यमपुरुषः | कुरु | कुरुतम् | कुरुत | कुर्याः | कुर्यातम् | कुर्यात |
उत्तमपुरुषः | करवाणि | करवाव | करवाम | कुर्याम् | कुर्याव | कुर्याम |
63 The verb अस् “to be”, (2nd conj.), is conjugated as follows
लट् - Present | लङ् - Imperfect Past | लोट् - Imperative | विधिलिङ् - Potential | |||||||||
अस् | एच॰ | द्वि॰ | बहु॰ | एच॰ | द्वि॰ | बहु॰ | एच॰ | द्वि॰ | बहु॰ | एच॰ | द्वि॰ | बहु॰ |
प्रथम॰ | अस्ति | स्तः | सन्ति | आसीत् | आस्ताम् | आसन् | अस्तु | स्ताम् | सन्तु | स्यात् | स्याताम् | स्युः |
मध्यम॰ | असि | स्थः | स्थ | आसीः | आस्तम् | आस्त | एधि | स्तम् | स्त | स्या | स्यातम् | स्यात |
उत्तम॰ | अस्मि | स्वः | स्मः | आसम् | आस्व | आस्म | असानि | असाव | असाम | स्याम् | स्याव् | स्याम |
स्त्रीलिङ्ग–आकारान्त | correlative term and/or indeclinable | ||
विद्या | knowledge | यदि if | |
तारा | star | ||
स्त्रीलिङ्ग–ऊकारान्त | अव्यय / indeclinable | ||
वधूः | bride | एकदा | Once upon a time |
चमूः | army | किन्तु | but |
श्वश्रूः | mother-in-law | 10th conjugation U verbal roots | |
स्त्रीलिङ्ग ईकारान्त | ताड् ताडयति | to beat | |
दासी | maid-servant | तुल् तोलयति | to weigh |
पुंलिङ्ग – इकारान्त | 4P regular conjugation | ||
असिः m. | sword | कुप् कुप्यति | to be angry (+dative) |
पुंलिङ्ग – अकारान्त | 1A irregular conjugation | ||
आश्रमः | hermitage | क्लृप् कल्पते | to be fit for (+dative) |
दुर्जनः | wicked-person | 1U conjugation | |
नपुंसक लिङ्ग – अकारान्त | प्र + बुध् प्रबोधति | to wake up | |
औषधम् | medicine | 1P irregular | |
क्षेत्रम् | field | अव + गम् अवगच्छति | to know |
नेत्रम् | eye | उद् + स्था उत्तिष्ठति | to rise |
सत्यम् | truth | 6U regular | |
भयम् | fear | आ + दिश् आदिशति | to order, to command |
पुस्तकम् | book | 6A irregular | |
2P to be/exist | मृ म्रियते | to die | |
अस् अस्ति | to be |
II. Decline fully - श्वश्रू ⬆
III Conjugate the following in the potential mood, active voice:
कुप् , प्र-बुध् , मृ , कृ and अस्।
IV Translate the following in to English after breaking up the sandhis :
यद्येवं looks in the original text like eṣam, but in the Antoine answer key, it is put as यदि एवं.
V. Translate the following into Sanskrit.
Lesson 12 ⬆
Neuter nouns in इ , उ and ऋ
Agreement of the adjective
Neuter nouns in इ , उ and ऋ
64. The neuter nouns in are all declined on the same pattern.
वारि water | मधु Honey | धातृ Dispenser | |||||||
n. | एक॰ | द्वि॰ | बहु॰ | एक॰ | द्वि॰ | बहु॰ | एक॰ | द्वि॰ | बहु॰ |
प्रथमा | वारि | वारिणी | वारीणि | मधु | मधुनी | मधूनि | धातृ | धातृणी | धातॄणि |
द्वितीया | वारि | वारिणी | वारीणि | मधु | मधुनी | मधूनि | धातृ | धातृणी | धातॄणि |
तृतीया | वारिणा | वारिभ्याम् | वारिभिः | मधुना | मधुभ्याम् | मधुभिः | धातृणा | धातृभ्याम् | धातृभिः |
चतुर्थी | वारिणे | वारिभ्याम् | वारिभ्य: | मधुने | मधुभ्याम् | मधुभ्य: | धातृणे | धातृभ्याम् | धातृभ्य: |
पञ्चमी | वारिणः | वारिभ्याम् | वारिभ्य: | मधुनः | मधुभ्याम् | मधुभ्य: | धातृणः | धातृभ्याम् | धातृभ्य: |
षष्ठी | वारिणः | वारिणोः | वारीणाम् | मधुनः | मधुनो: | मधूनाम् | धातृणः | धातृणोः | धातॄणाम् |
सप्तमी | वारिणि | वारिणोः | वारिषु | मधुनि | मधुनोः | मधुषु | धातृणि | धातृणोः | धातृ़षु |
संबोधन | वारि/वारे | वारिणी | वारिणि | मधु/मधो | मधुनी | मधूनि | धातृ/धातर | धातृणी | धातॄणि |
65. The declensions seen so far can be classified as follows:
Nouns ending in अ/आ Mas : रामः Fem : सीता | Nouns ending in इ Mas: हरिः Fem: मतिः Neut: वारि | Nouns ending in उ Fem: धेनुः |
Nouns ending in ऋ | Nouns ending in ई Fem : नदी | Nouns ending in ऊ |
Agreement of the adjective⬆ [called विशेषण]
66. The adjective, whether it be used as an epithet or as a predicate, agrees with the noun it qualifies in gender, number and case.
(1). Most of the adjectives ending in अ form their feminine in आ and their neuter in अम् ।
Thus : प्रिय (dear) will be declined in:
the masculine as रामः - प्रियः [Beloved Rama]
the feminine as सीता प्रिया [Beloved Sita] ,
and in the neuter as फलम् प्रियम् [Beloved fruit].
Examples: प्रिय qualifying the following:
बालैः (instru. plur. masc.) will take the form :
प्रियैः बालैः
दुहित्रा (instr. fem. sing. ) will take the form :
प्रियया दुहित्रा
वारिणि (loc. Sing. neutr.) will take the form :
प्रिये वारिणि।
(2). Adjectives ending in इ are declined as follows:
In the masculine, like हरिः,
e.g. : शुचिः (pure)
In the feminine, like मतिः
e.g. : शुचिः
In the neuter, like वारि,
e.g: शुचि
In the neuter, however, adjectives ending in इ can be declined like masculine, except in the nominative, accusative, and vocative.
Examples:
शुचिः (pure) qualifying the following :
नरयोः (gen.dual. masc.) declines as
शुच्योः नरयोः = शुच्योर्नरयोः [Of two pure people]
नधै (dat.sing. fem.) declines as
शुच्यैः नधै or शुचये नधै [For the pure/clean river]
जलात् (abl. Sing. neut.) declines as
शुचिनः जलात् or शुचेः जलात्। [From pure water]
(3) Adjectives ending in उ are declined as follows:
In the masculine, declined like गुरुः
e.g. मधुः (sweet)
In the feminine, declinedlike धेनुः
e.g. मृदुः (soft)
In the feminine, however, adjectives in उ denoting a quality have an optional form in ई (e.g. मृदु - मृद्वी, लधु - लघ्वी ) declined like नदी;
–in the neuter उ ending adjectives are declined like मधु e.g.: मृदु - [soft]
In the neuter, however, adjectives ending in उ can be declined like the masculine, except in the nom., acc. and voc.
Examples: मृदु (soft) qualifying the following :
कवे (voc. sing.masc) declines as
मृदो कवे।
मातुः (gen. sing. fem) declines as
मृद्वा: or मृदो: or मृद्व्या: मातुः
अमृतेन (instr. sing. neut) declines as
मृदुना अमृतेन = मृदुनामृतेन
(4) Adjectives ending in ऋ are declined as follows:
In the masculine, like नेता
e.g: दाता (as an adjective, it means generous)
In the feminine, it has a form in ई declined like नदी,
e.g: दात्री
In the neuter, [it is declined like] धातृ
e.g: दातृ
In the neuter, however, adjectives ending in ऋ can be declined like the masculine, except in the nominative, accusative and vocative.
Examples: दातृ (generous) qualifying the following:
पुत्रेभ्यः (dat. plur. masc)
दातृभ्यः पुत्रेभ्यः
कन्यासु (loc. plur. fem.)
दात्रीषु कन्यासु
मित्रे (nom. dual. neut.) will take the form :
दातृणी मित्रे
I. Exercise 12 Vocabulary: adjectives ending in इ, उ and ऋ ⬆ | |||||
विशेषणम् (adj.) इ | Adjectives forming their feminine in आ and their neuter in अम् | नपुंसक लिङ्ग – इकारान्त | |||
सुगन्धि | sweet- smelling | अन्ध | blind | वारि | water |
सुरभि | fragrant | उदार | generous | नपुंसक लिङ्ग – उकारान्त | |
शुचि | pure | काण | one-eyed | मधु | honey |
विशेषणम् उ | कुशल | skillful | अश्रु | a tear | |
बहु | much, many | कृत्रिम | artificial | अम्बु | water |
साधु | virtuous | कृपण | wretched, miser | जानु | knee |
आशु | swift | क्षुद्र | small, mean | वस्तु | thing |
चारु | lovely | खञ्ज | lame | दारु | wood |
गुरु | heavy | तीव्र | sharp, acute | 1A regular conjugation | |
मृदु | soft | दुर्लभ | difficult to get | वन्द् वन्दते | to salute |
स्वादु | sweet | नव | new | 4A regular conjugation | |
विशेषणम् ऋ | नित्य | regular, obligatory | पद् पद्यते | to go, to obtain | |
दातृ | generous | प्रसन्न | favorable, pleasant, clear | वि + पद् विपद्यते | to fall into misfortune |
कर्तृ | doer | पीन | fat | सम् + पद् सम्पद्यते | to prosper |
जेतृ | virtuous | मृत | dead | 6U regular | |
वक्तृ | eloquent | वृद्ध | old | अधि + क्षिप् अधिक्षिपति | to abuse |
गन्तृ | व्याधित | sick | |||
हत | killed |
II. Translate the following into English after breaking up the Sandhis ⬆
III. Make the following adjectives agree with the following nouns:
कुशल | with नरेषु नारीषु कविना शत्रवे |
शुचि | with बालौ जले मती दुहितुः |
चारु | with कुसुमम् वारिणः बालिकया नद्याम् |
वक्तृ | with नृपेण मित्रम् गृहिणी श्वश्रूणाम् |
IV. Translate the following into Sanskrit:
Lesson 13 ⬆
Personal Pronouns
Passive Voice
67. Personal Pronouns
So far, the personal pronouns in the nominative have been left unexpressed: I salute - नमामि। Their declension is now given. In the first and second person, the personal pronouns show no difference of gender. The personal pronoun of the third person is replaced by a demonstrative pronoun and is declined in the three genders (he, she, it)
1st person pronouns: अस्मद् | 2nd person pronouns: युष्मद् | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | अहम् | आवाम् | वयम् | त्वम् | युवाम् | यूयम् |
द्वितीया | माम् (मा) | आवाम् (नौ) | अस्मान् (नः) | त्वाम् (त्वा) | युवाम् (वाम्) | युष्मान् (वः) |
तृतीया | मया | आवाभ्याम् | अस्माभिः | त्वया | युवाभ्याम् | युष्माभिः |
चतुर्थी | मह्यम् yam is common to both (मे) | आवाभ्याम् (नौ) | अस्मभ्यम् (नः) | तुभ्यम् yam is common to both (ते) | युवाभ्याम् (वाम्) | युष्मभ्यम् (वः) |
पञ्चमी | मत् | आवाभ्याम् | अस्मत् | त्वत् | युवाभ्याम् | युष्मत् |
षष्ठी | मम (मे) | आवयोः (नौ) | अस्माकम् (नः) | तव (ते) | युवयोः (वाम्) | युष्माकम् (वः) |
सप्तमी | मयि | आवयोः | अस्मासु | त्वयि | युवयोः | युष्मासु |
The optional forms मा मे नौ नः त्वा ते वाम् वः should not be used
3rd person तद् (that) | |||||||||
Masculine | Feminine | Neuter | |||||||
तद् | एक वचनम् | द्वि वचनम् | बहु वचनम् | एक वचनम् | द्वि वचनम् | बहु वचनम् | एक वचनम् | द्वि वचनम् | बहु वचनम् |
प्रथमा | सः | तौ | ते | सा | ते | ताः | तत् | ते | तानि |
द्वितीया | तम् | तौ | तान् | ताम् | ते | ताः | तत् | ते | तानि |
तृतीया | तेन | ताभ्याम् | तैः | तया | ताभ्याम् | ताभिः | Other forms like the Masculine | ||
चतुर्थी | तस्मै | ताभ्याम् | तेभ्यः | तस्यै | ताभ्याम् | ताभ्यः | |||
पञ्चमी | तस्मात् | ताभ्याम् | तेभ्यः | तस्याः | ताभ्याम् | ताभ्यः | |||
षष्ठी | तस्य | तयोः | तेषाम् | तस्याः | तयोः | तासाम् | |||
सप्तमी | तस्मिन् | तयोः | तेषु | तस्याम् | तयोः | तासु |
Masculine first case | एष: | एतौ | एते |
Feminine first case | एषा | एते | एताः |
Neuter first case | एतत् | एते | एतानि |
They then follow the rules of the agreement of the adjective (see. No. 66)
Examples: I saw these horses- एतानश्वानपश्यम्।
He fell into that river - तस्यां नद्यामपतत्
I am angry with those two friends- ताभ्यां मित्राभ्याम् कुप्यामि ।
सः and एषः and drop their visarga before any consonant and before any vowel except अ. Before अ, they become सो and एषो while the following अ is elided :
सः पतति = स पतति । एषः वदति = एष वदति । सः ईक्षते = स इक्षते।
सः अहम् = सोऽहम् । एषः अवदत् = एषोऽवदत् ।
68. The Passive Voice (कर्मणि प्रयोगः) ⬆
verbal base (see No. 6), except for the verbs of the tenth
conjugation which keep their strengthened radical vowel while losing
the conjugational sign अय्. Thus, the passive voice of गम्, नी is formed
immediately from गम्, नी and not from गच्छ् and नय्. That of चुर् is
formed from चोर् and not from चोरय्.
remembered.
पृ in passive → पूर् + य + ताम् = पूर्यताम् = Let it be filled.
Some pronouns | पुंलिङ्ग – अकारान्त | विशेषणम् (adj.) | |||
अस्मद् | I - undeclined form | शरः | arrow | विमूढ | bewildered |
युष्मद् | thou stem - undeclined form | सूतः | charioteer | निरपराध | innocent |
तद् | that, he, she - undeclined form | स्तेनः | thief | ||
एतद् | this - undeclined form | धर्म: | duty | सेव् सेवते | to serve 1A conj. |
कतरः | which of the two | अर्थः | wealth | अव + लोक् अवलोकयति | to see 10th conj. also is there in 1st |
4P Conjugation | |||||
किम् | What | मलहारकः | sweeper | स्निह् स्निह्यति | to feel affection (+loc.) |
Used w/ genitive | पारिषदः | courtier | 6p | ||
समीपम् or समीपे | near (gen.) | वधः | killing | प्र + विश् प्रविशति | to enter |
स्त्रीलिङ्ग–इकारान्त | नपुमसकलिङ्ग–अकारान्त | Proper name | |||
मुक्ति: | freedom | दर्शनम् | sight | सुमतिः | wise, and also used as a proper name in this book. |
अभिधेयम् | name | गोपल | earth-protector |
भृशम् -indeclinable | greatly, violently |
⬆ II. Conjugate in the present tense passive: नी, कृ, and दा
नी | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
कृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
दा | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
Conjugate in the imperfect tense passive: चिन्त्, मुच्, वि-जि
चिन्त् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
मुच् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
वि-जि | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
Conjugate in the imperative passive: सेव्, अधि-क्षिप्, चुर्
सेव् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
अधि-क्षिप् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
चुर् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
Conjugate in the potential passive: तुद्, स्मृ, and लभ्
तुद् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
स्मृ | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
लभ् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमपुरुषः | |||
मध्यमपुरुषः | |||
उत्तमपुरुषः |
Translate the following into English:
(note that some of the exercises are broken up (sandhi-wise) a bit differently than the original, but it should be accurate for completing the exercises)
एतस्मिन देशे गोपालोऽभिधेयेन नृपतिरवसत् । एकदा प्रातस्तेन नगर्याः मलहारकोऽदृश्यत।
तस्य दर्शनेन नृपो भृशमकुप्यत् , मलहारकस्य वधमादिशत् (click for reference) च।
नृपतेरादेशेन निरपराधो जनो विमूढोऽभवत्। नृपस्य सभायां सुमतिर् अभिघेयेन पारिषद आसीत्।
स मलहारकमभाषत् - “वधात् पूर्वमेव मम समीपमागच्छ।त्वया वचनं भाष्यताम्।” वधस्य स्थानमगच्छत् मलहारकः। वधात् पूर्वं स सुमतेः समीपमागच्छत्। तं वचनमभाषत। किन्तु तौ नृपेणादृश्येताम् । नृपतिः सुमतिमपृच्छत् - “तेन दुर्जनेन किमभाष्यत?” सुमतिरवदत्–“एतद् तस्य वचनम् – प्रातर्मया नृपोऽवालोक्यत।
तस्य दर्शनात् मम वधो भवति। नृपोणापि प्रातरहमदृश्ये। किन्तु मम दर्शनात् तस्य वधो नास्ति। आवयोः कतरो दुर्जनः?” नृप एतानि वचनान्यचिन्तयत् । क्षणात् अनन्तरं स क्रोधात् न्यवर्तत मलहारकं चामुञ्चत्।
Translate the following into Sanskrit:(use the personal pronouns):
Lesson 14 ⬆
The Demonstrative Pronouns
इदम् and अदस्
Passive Voice (cont.)
69. इदम् this - proximate
Masculine | Feminine | Neuter | |||||||
इदम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | अयम् | इमौ | इमे | इयम् | इमे | इमा: | इदम् | इमे | इमानि |
द्वितीया | इमम् एनम् | इमौ एनौ | इमान् एनान् | इमाम् एनाम् | इमे एने | इमा: एना: | इदम् एनत् | इमे एने | इमानि एनानि |
तृतीया | अनेन् एनेन | आभ्याम् | एभि: | अनया एनया | आभ्याम् | आभि: | Like the masculine | ||
चतुर्थी | अस्मै | आभ्याम् | एभ्य: | अस्यै | आभ्याम् | आभ्य: | |||
पञ्चमी | अस्मात् | आभ्याम् | एभ्य: | अस्या: | आभ्याम् | आभ्यः | |||
षष्ठी | अस्य | अनयो: एनयो: | एषाम् | अस्या: | अनयो: एनयो: | आसाम् | |||
सप्तमी | अस्मिन् | अनयो: एनयो: | एषु | अस्याम् | अनयो: एनयो: | आसु |
70. अदस् that - remote
Masculine | Feminine | Neuter | |||||||
अदस् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | असौ | अमू | अमी | असौ | अमू | अमू: | अद: | अमू | अमूनि |
द्वितीया | अमुम् | अमू | अमून् | अमूम् | अमू | अमू: | अद: | अमू | अमूनि |
तृतीया | अमुना | अमूभ्याम् | अमीभि: | अमुया | अमूभ्याम् | अमूभि: | Like the masculine | ||
चतुर्थी | अमुष्मै | अमूभ्याम् | अमीभ्य: | अमुष्यै | अमूभ्याम् | अमूभ्य: | |||
पञ्चमी | अमुष्मात् | अमूभ्याम् | अमीभ्य: | अमुष्या: | अमूभ्याम् | अमूभ्य: | |||
षष्ठी | अमुष्य | अमुयो: | अमीषाम् | अमुष्या: | अमुयो: | अमूषाम् | |||
सप्तमी | अमुष्मिन् | अमुयो: | अमीषु | अमुष्याम् | अमुयो: | अमूषु |
They follow the rules of the agreement of the adjective (see No. 66).
Examples : These kings conquer - इमे नृपा जयन्ति ।
The boy is led by that woman - अमुया नार्या नीयते बाल:।
Those fruits please me - अमूनि फलानि मह्यं रोचन्ते।
अमी अश्वा: । अमी ईक्षन्ते ।
– the nominative of the active voice becomes an instrumental ;
– the accusative of the active voice becomes a nominative;
– the verb changes from active to passive and agrees in person
and number with its new subject. The tense or mood of the active
voice must be preserved.
Example : Active Voice Passive Voice
Nom : The King नृप: ←→ Instr. : By the King नृपेण
Verb : conquered अजयत् ←→ Verb : were conquered अजीयन्त
Acc. : the enemies अरीन् ←→ Nom : the enemies अरय:
नृपोऽरीनजयत् | नृपेणारयोऽजीयन्त |
– the instrumental (agent) of the passive voice becomes a
nominative,
– the nominative of the passive voice becomes an accusative.
– the verb changes from passive to active, and agrees in
person and number with its new subject. The tense or
mood of the passive voice must be preserved.
Example : Passive Voice Active Voice
Instr. (agent): By you two युवाभ्याम् ←→ Nom. : you two युवाम्
Nom. : the well कूप: ←→ Acc. : the well कूपम्
Verb : should be protected रक्ष्येत ←→ Verb : should protect रक्षेतम्
युवाभ्यां कूपो रक्ष्येत | युवां कूपं रक्षेतम् |
दंश् | To bite | दश्यते |
भ्रंश् | To fall | भ्रश्यते |
भञ्ज् | To break | भज्यते |
ग्रह् | To take | गृह्यते |
प्रच्छ् | To ask | पृच्छ्यते |
व्यध् | To pierce | विध्यते |
यज् | To worship | इज्यते |
शास् | To command | शिष्यते |
शी | To lie down | शय्यते |
वच् | To speak | उच्यते* |
वद् | To speak | उद्यते* |
वप् | To show | उप्यते* |
वस् | To dwell | उष्यते* |
वह् | To carry | उह्यते* |
शंस् | To praise | शस्यते |
बन्ध् | To bind | बध्यते |
ह्वे | To call | हूयते* |
स्वप् | To sleep | सुप्यते* |
*Though called irregular here by Antoine, these are not really irregular because they follow something called samprasāraṇa (see sūtra 1.1.45) where the semivowels get converted to their simple vowel equivalents. व → उ for example.
(4) imperfect passive follows the rule given in No. 47:
अ + इज्यत = ऐज्यत
अ + उच्यत = औच्यत
Exercise 14 Vocabulary ⬆ | |||||||
Irregular forms of the passive voice | pronouns | विशेषणम् (adj.) | |||||
दंश् | 1P | to bite | दश्यते | इदम् | this | अधम | inferior |
भ्रंश् | 1A | to fall | भ्रश्यते | अहस् | that | अन्तिम | last |
भञ्ज् | 7p | to break* | भज्यते | verbs | असीम | boundless | |
ग्रह् | 9U | to take | गृह्यते | आ+गम् 1P | आगच्छति to come | लघु | (adj.)light |
प्रच्छ् | 6P | to ask | पृच्छ्यते | वि+स्मृ 1P | विस्मरति to forget | अकारान्त-पुंलिङ्ग | |
व्यध् | 4P | to pierce | विध्यते | प्र+काश् 1A | प्रकाशते to shine | आचार्यः | preceptor, teacher |
यज् | 1U | to worship | इज्यते | शास् 2A | to order | दूतः | messenger |
शास् | 2P | to command | शिष्यते | भञ्ज् 7P क्रीड् | to break to play क्रीडति | सर्पः स्तेन | snake thief |
शी | 2A | to lie down | शय्यते | ग्रह् 9U | to seize | रामः | rāma |
वच् | 2P | to speak | उच्यते | अव्यय | इकारान्त पुंलिङ्ग | ||
वद् | 1P | to speak | उद्यते | अत एव | therefore | हरिः | hari |
वप् | 1U | to show | उप्यते | अन्यथा | otherwise | आकारान्त स्त्रीलिङ्ग | |
वस् | 1P | to dwell | उष्यते | अलम् w/instrumental | enough | सीता | Sītā |
वह् | 1U | to carry | उह्यते | इति | so, thus | आशा | hope |
शंस् | 1P | to praise | शस्यते | चिरम् | for a long time | कन्या | daughter |
बन्ध् | 9P | to bind | बध्यते | तूष्णीम् | silently | कथा | story |
ह्णे (hve) | 1U | to call | हूयते | ऋकारान्त पुंलिङ्ग | जिह्वा | tongue | |
स्वप् | 2P | to sleep | स्वप्यते | भर्तृ भर्ता | husband | लज्जा | shame |
II Translate the following into English and change the voice,
[Tip: Instead of following Antoine's order, it is easier to convert from passive to active or active to passive in sanskrit first, and then translate to English. Keep the same word order in the sanskrit in both versions. Then translate into English.
१) माता पुत्रं न कदापि विस्मरति। २) इदमन्तिमं कुसुमं तुभ्यं यच्छानि ३) रामः सीतां वनेऽत्यजत् ४) क्षुद्रः सर्पो हरिमदशत् ५) अमू कथां कथयतः।
६) दूतौ नृपतेः पत्रमानयताम् ७) नेतारं वीरैः सहानुसराम। ८) इमं लघुं भारं वह;
अन्यथा प्रभुस्त्वां ताडयेत् ९) कन्याया वधोऽधमेन नरेणादिश्यते। १०) मम वचनानि
यदि यूयमवगच्छेत यूयमाशां न त्वजेत। ११) वयं रामं वीरं मन्यामहे। १२) त्वं
पापमकरोः, अत एवाहं त्वां निन्दामि।१३) स्तेनेन वहूनि रत्नान्यचोर्यन्त। १४) दुर्जनानां
धनं विधिना ह्रियतामिति सुमतिनोद्यते। १५) चिरं प्रासादमधितिष्ठ। १६) हे बालौ,
युवामाचार्यं तूष्णीं सेवेयाथाम्।
III. Translate the following into Sanskrit:
Recapitulation Vocabulary ⬆ | |||||||
अकारान्त नपुंसकलिङ्ग (n) | Verbs | Adjectives | Indeclinables | ||||
शस्त्रम् | weapon | प्र–दा प्रयच्छति | to bestow | आद्य | first | सदा | always |
हास्यम् | ridicule | कारय कारयति | to perform, to establish | द्वितीय | second | हि | for, indeed* |
कृद्धत्वम् | old age | कृष्णाय कृष्णायते | to make black | एक | one | *not for use at beginning of sentences | |
चक्रम् | wheel | सिध् 4p सिध्यति | to succeed | सुप्त | asleep | यथा as | तथा so |
सख्यम् | friendship | सह् 1A सहते | to endure | दरिद्र | poor | समम् | with (+instrumental) |
गानम् | song | शिक्ष् 1A शिक्षते | to learn | पथ्य | wholesome | दिवा | in day-time |
इकारान्त स्त्रीलिङ्ग | शुच् 1P शोचति | to grieve | नीरुज | healthy | नक्तम् | at night | |
प्रतिपत्ति | fame | वृध् 1A वर्धते | to increase | उष्ण | hot | रहसि | in secret |
गतिः (f) | motion | वेप् 1A वेपते | to tremble | शीत | cool, cold | वृथा | in vain |
प्रीतिः (f) | affection | लुट् 4p लुट्यति | to wallow | कृष्ण | black | ह्यः | yesterday |
अकारान्त पुंलिङ्ग | गै 1P गायति | to sing | श्वेत | white | श्वः | tomorrow | |
पुरुषकारः | human effort | भृ भृरति | to feed, support | रक्त | red | शनैः | slowly |
उद्यमः | effort | पीत | yellow | सपदि | at once | ||
मनोरथः | desire | नील | blue | सहसा | suddenly | ||
मृगः | deer | हरित | green | सकृत् | once | ||
कौन्तेयः | Arjuna | कदापि | sometimes | ||||
अङ्गारः | charcoal |
II. Decline the following : ⬆
चारु: लता in the singular
--note that an earlier version of book has चारु: कला
शुचि जलम् in the dual
स उदार: नेता, in the plural
अस्मद् in the singular
युष्मद् in the plural
इदम् in the feminin dual
अदस् in the masculine plural
III. Conjugate the following :
शुच् in the imperfect active
भाष् in the imperative passive
सम्-पद् in the potential active
उद्-स्था in the imperative active
IV. Make sentences containing the following words :
वृथा
शनै:
दिवा
सदा
सहसा
सपदि
ह्य:
V. Translate the following verses taken from the Hitopadesa, into English :
विद्या शस्त्रस्य शास्त्रस्य द्वे विद्ये प्रतिपत्तये । ( द्वे = two )
आद्या हास्याय वृद्धत्वे द्वितीयाद्रियते सदा ॥ (१)
यथा ह्येकेन चक्रेण न रथस्य गतिर्भवेत् ।
एवं पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति ॥ (२)
उद्यमेन हि सिध्यन्ति कार्याणि न मनोरथै: ।
न हि सुप्तस्य सिंहस्य प्रविशन्ति मुखे मृगा: ॥ (३)
दरिद्रान् भर कौन्तेय मा प्रयच्छेश्वरे धनम् ।
व्याधितस्यौषधं पथ्यं नीरुजस्य किमौषधै: ॥ (४)
दुर्जनेन समं सख्यं प्रीतिं चापि न कारयेत् ।
उष्णो दहति चाङ्गार: शीत: कृष्णायते करम् ॥ (५)
Lesson 15 ⬆
Nouns Ending In Consonants
72. General Principles of Consonant - Sandhi
ह् and palatals/तालव्य [च class] are reduced to क् or ट् example: वाच् becomes वाक् ;सम्राज् becomes सम्राट् ।
Dentals/दन्त्य [त class] are reduced to त् , example: सुहृद् becomes सुहृत्
Labials/ओष्ठ्य [प class] are reduced to प् , example: ककुभ् becomes ककुप्
स् and र् are reduced to visarga, example: कविस् becomes कवि: , पितर् becomes पित: ।
क्षिप्+य+ते → क्षिप्यते ।
It does apply, however, when the final consonant of a verbal base or of a nominal stem is followed by a termination beginning with a soft consonant (except a semi-vowel), example: मरुत्+भि:=मरुद्भि: ।
सुहृद् + सु=सुहृत्सु । एतद् +पतति = एतत्पतति ।
73. Division of nouns ending in consonants
Nouns ending in consonants are divided into three classes:
74. Case-endings ⬆
Masculine and feminine nouns have the same case-endings. Neuter nouns differ only in the nominative, accusative and vocative.
Masculine | Feminine | Neuter | |||||||
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | स् | -औ | -अस् | Like the masculine | – | -ई | -इ | ||
द्वितीया | -अम् | -औ | -अस् | – | -ई | -इ | |||
तृतीया | -आ | -भ्याम् | -भि: | Like the Masculine and feminine | |||||
चतुर्थी | -ए | -भ्याम् | -भ्य: | ||||||
पञ्चमी | अस् | -भ्याम् | -भ्य: | ||||||
षष्ठी | अस् | -ओस् | -आम् | ||||||
सप्तमी | -इ | -ओस् | -सु | ||||||
सम्बोधनम् | – | -औ | -अस् | – | -ई | -इ |
75. Nouns with one stem
Declension of जगत् n. (world) :
Nominative, Accusative [and vocative] : जगत् , जगती , जगन्ति
The rest are like मरुत् (see below)
76. Declension of मरुत् m. (wind) and वाच् f. (speech) [one-stem nouns]
| मरुत् m. (wind) | वाच् f. (speech) | ||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
प्रथमा | मरुत् | मरुतौ | मरुत: | वाक् | वाचौ | वाच: |
द्वितीया | मरुतम् | मरुतौ | मरुत: | वाचम् | वाचौ | वाच: |
तृतीया | मरुता | मरुद्भ्याम् | मरुद्भि: | वाचा | वाग्भ्याम् | वाग्भि: |
चतुर्थी | मरुते | मरुद्भ्याम् | मरुद्भ्य: | वाचे | वाग्भ्याम् | वाग्भ्भ: |
पञ्चमी | मरुत: | मरुद्भ्याम् | मरुद्भ्य: | वाच: | वाग्भ्याम् | वाग्भ्य: |
षष्ठी | मरुत: | मरुतो: | मरुताम् | वाच: | वाचो: | वाचाम् |
सप्तमी | मरुति | मरुतो: | मरुत्सु | वाचि | वाचो: | वाक्षु |
सम्बोधनम् | मरुत् | मरुतौ | मरुत: | वाक् | वाचौ | वाच: |
Exercise 15 Vocabulary: consonant ending stems ⬆ | |||
consonant-ending पुंलिङ्ग stem ending in च् or ज | स्त्री लिङ्ग stem ends in द् | ||
जलमुच् (जलमुक्) m. | cloud | आपद् (आपत्) f. | adversity |
वणिज् (वणिक्) m. | merchant | विपद् (विपत्) f. | danger |
भिषज् (भिषक्) m. | doctor | सम्पद् (सम्पत्) f. | wealth |
ऋत्विज् (ऋत्विक्) m. | priest | परिषद् (परिषत्) f. | assembly |
सम्राज् (सम्राट्) m. | emperor | शरद् (शरत्) f. | autumn |
परिव्राज् (परिव्राट्) m. | mendicant | other consonant endings स्त्री (f) and नपुं (n) | |
consonant-ending स्त्रीलिङ्ग stem ends in च् or ज, | क्षुध् (क्षुत्) f. | hunger | |
ऋच् (ऋक्) f. | hymn | समिध् (समित्) f. | fuel |
त्वच् (त्वक्) f. | skin | प्रावृष् (प्रावृट्) f. | rainy season |
वाच्(वाक्) f. | speech | दिश् (दिक्) f. | direction |
शुच् (शुक्) f. | grief | असृज् (असृक्) n. | blood |
स्रज् (स्रक्) f. | garland | सकारान्त पुंलिङग | |
तकारान्त m. and f. | चन्द्रमस् (चन्द्रमाः) m. | moon | |
मरुत् m. | wind | वेधस् (वेधाः) m. | creator |
भूभृत् m. | king | सकारन्त नपुमसकलिङ्ग | |
तडित् f. | lightning | पयस् (पयः) n. | water, milk |
विद्युत् f. | lightning | उरस् (उरः) n. | breast |
सरित् f. | river | चेतस् चेतः n. | mind |
पुंलिङ्ग stem ends in द् | मनस् (मनः) n. | mind | |
सुहृद् सुहृत् m. | friend | यशस् (यशः) n. | fame |
उद्भिद् उद्भित् m. | plant | वयस् (वयः) n. | age |
II. Join the sandhis in the following :
समित् आसीत् । अनयत् भारम् । एतद् तृणम् । युष्माभि: रक्ष्यताम् । दिक् गज: । प्रावृट् आगच्छति । ह्य: अत्यजत् भ्रातरम् । सपदि अपश्यत् दुहितरम् । सम्राट् गजम् दण्डेन अताडयत् । तस्मात् ग्रामात् बहव: जना: फलानि आनयन्ति । तस्मै अदीयेताम् अश्वौ । वणिक् लभते इन्धनम् । वणिजौ लभेते इन्धनम् ।
III. Decline the following: भूभृत्, विद्युत् and असृज् ।
IV. Translate the following into English after breaking up the sandhis(in some sentences the sandhi are removed already) :
१) मरुताकम्पन्त तरव: । २) विद्युद् मेघेषु प्रकाशते । ३) राज्ञी भूभृति स्त्रिह्यति ।
४) जनैर्भूमृते श्वेतौ अश्वौ अदीयेताम् (answer key version) । ५) सरितामम्बून्युदधौ वहन्ति (flow)।
६) अस्माकमुद्याने श्वेतानि रक्तानि पीतानि च कुसुमानि सन्ति । ७) अमूभिर्नारीभी रहसि कथा उच्यन्ते ।
८) सहसा कृष्णा मेघास्तडिताविध्यन्त । ९) वृथावाभ्यां दु:खानि सह्यन्ते । १०) सुप्तस्य शिशोश्चारु मुखमीक्षध्वम् । ११) सपदि प्रासादं धाव, नृपो हि त्वामाह्वयति । १२) युष्मत् दरिद्राः नराः धनम् लभन्ताम् । १३) असौ मुनि: सकृदागच्छत् । १४) जलस्य बिन्दुभी रवे रश्मिभिश्चैव वनस्य कुसुमानां शोभा वर्धते ।
१५) लोभेन मतिश्चलति विमूढायां मत्यां दु:खानि प्रविशन्ति । १६) गानं गीयतां युष्माभि: ।
१७) कमलानां जलं विना यथा सौन्दर्यं नश्यति दरिद्राणामाशां विनैवं शनैर्लज्जा वर्धते ।
V. Translate the following into Sanskrit :
The thieves were seized by the husband. 2) The lightning plays among the black clouds. 3) We dived into the cool water of the river. 4) The leaves are taken away by the wind. 5) You two go at once to the forest for your brother is there and calls you. 6) In day-time you do not work; at night you sit down in the garden and sing. 7) The king rose suddenly and departed from the palace. 8) Why (किम्) should you grieve? 9) Friends sit around you, brothers and sisters are full of affection for you. 10) Should you be abused by that rogue, remain silent: charcoal blackens the hand only if it is touched. 11) O friend, you came once only to our house and you were never seen again. 12) Sick and wretched, the king’s messenger was bound and led to the forest.
LESSON 16⬆
NOUNS WITH ONE STEM (cont.)
77. The main varieties of nouns with one stem are :
(1) Nouns with stem ending in palatals
Final च् is changed to क् in the nom. sing, and loc. plural
to ग् before भ्याम्, भिः, and भ्यः
Final ज् is changed to क् and, at times, to ट् in the nom. sing, and
loc. plur.
to ग् and, at times, to ड् before भ्याम्, भिः and भ्यः
Final श् is changed to क् or ट् in the nom. sing, and loc. plur.
to ग् or ड् before भ्याम्, भिः and भ्यः
Nom-Sing Instr.Sing Instr. plur Loc. plur
वाच् f. (Speech) | वाक् | वाचा | वाग्भिः | वाक्षु |
वणिज् m. (merchant) | वणिक् | वणिजा | वणिग्भिः | वणिक्षु |
सम्राज् m. (emperor) | सम्राट् | सम्राजा | सम्राड्भिः | सम्राट्सु |
दिश् f. (direction) | दिक् | दिशा | दिग्भिः | दिक्षु |
विश् m. (settler) | विट् | विशा | विड्भिः | विट्सु |
(2) Nouns with stem ending in cerebrals
Final ष् is changed to ट् in the nom. sing, and loc. plur.
to ड् before भ्याम्, भिः and भ्यः
Nom. sing. Instr. sing. Instr. plur. Loc. plur.
प्रावृष् f. (monsoon) | प्रावृट् | प्रावृषा | प्रावृड्भिः | प्रावृट्सु |
(3) Nouns with stem ending in dentals
A final dental except न् is changed to त् in the nom. sing, and loc. Plur.
to द् before भ्याम्, भिः भ्यः
Nom. sing Instr. sing. Instr. plur. Loc. plur.
सरित् f. (river) | सरित् | सरिता | सरिद्भिः | सरित्सु |
उद्भिद् m. (plant) | उद्भित् | उद्भिदा | उद्भिद्भिः | उद्भित्सु |
समिध् f. (fuel) | समित् | समिधा | समिद्भिः | समित्सु |
(4) Nouns with stem ending in labials
A final labial is changed to प् in the nom. sing, and loc. plur.
to ब् before भ्याम्, भिः भ्यः
Nom. sing. Instr. sing. Instr. plur. Loc. plur.
ककुभ् f. (region) | ककुप् | ककुभा | ककुब्भिः | ककुप्सु |
(5) Nouns with stem ending in र्
Final र् is changed to visarga in the nom. sing.
A short vowel preceding र् lengthened in the nom. sing, and
before भ्याम्, भिः भ्यः and सु.
Nom. sing. Instr. sing. Instr. Plur, Loc. plur.
द्वार् f. ( door) | द्वाः | द्वारा | द्वार्भिः | द्वार्षु |
गिर् f. (Voice) | गीः | गिरा | गीर्भिः | गीर्षु |
6) Nouns with stem ending in स्
Final स् becomes visarga in the nom. sing, and before भ्याम् , भिः , भ्यः and
सु. That visarga follows the sandhi rules (see No. 27).
Final स् remains before case-ending beginning with vowels,
being changed to ष् according to the rule given in No. 45.
The masculine and feminine nouns in अस् lengthen the अ in the
nom. sing.
The neuter nouns in अस् , इस् and उस् lengthen the अ , इ and उ
and insert a nasal (anusvara) in the nom. accus. and voc. plural.
Nom. sing. Nom. plur. Instr. plur. Loc. plur.
सुमनस् m. (good) | सुमनाः | सुमनसः | सुमनोभिः | सुमनःसु |
उषस् f. (dawn) | उषाः | उषसः | उषोभिः | उषःसु |
यशस् n. (fame) | यशः | यशांसि | यशोभिः | यशःसु |
हविस् n. (oblation) | हविः | हवींषि | हविर्भिः | हविःषु |
आयुस् n. (life) | आयुः | आयूंषि | आयुर्भिः | आयुःषु |
7) Nouns with stem ending in ह्
Final ह् becomes क् in the nom. sing, and loc. plur.
becomes ग् before भ्याम्, भिः and भ्यः
In nouns ending with लिह् final ह् becomes ट् and ड्
In उपानह् , final ह् becomes त् and द्
Nom. sing. Instr. sing. Instr. plur. Loc. plur.
मधुलिह् m. (bee) | मधुलिट् | मधुलिहा | मधुलिड्भिः | मधुलिट्सु |
उपानह् f. (shoe) | उपानत् | उपानहा | उपानद्भिः | उपानत्सु |
कामदुह् f. (cow) | कामधुक्* | कामदुहा | कामग्धुग्भिः | काम्धुक्षु* |
*The appearance of ध् instead of द् in कामधुक् is explained by the
following sandhi:
Rule : When घ् ध् भ् and ह् lose their aspiration owing to combination
with following consonants, the preceding consonant becomes aspirate,
if possible. [here the aspiration of the final ह is lost]
Exercise 16 Vocabulary⬆ | |||||
विश् (विट्) m. | Vaisya | गिर् (गीः) f. | Voice | सुमनस् (सुमनाः) m. | Learned man |
ककुभ् (ककुप्) f. | direction | पुर् (पूः) f. | town | उषस् (उषाः) f. | dawn |
द्वार् (द्वाः) f. | door | धुर् (धूः) f. | yoke | तमस् (तमः) n. | darkness |
तेजस् (तेजः) n. | glare, energy | द्विष् (द्विट्) m. | enemy | स्थित | Standing |
शिरस् (शिरः) n. | head | आयुस् (आयुः)n. | life | निर्गुण | Worthless, without quality |
तपस् (तपः) n. | penance | धनुस् (धनुः) n. | bow | सत्त्वम् | Being, vigor |
सदस् (सदः) n. | residence | चक्षुस (चक्षुः) n. | eye | दया | Compassion |
हविस् (हविः) n. | oblation | मधुलिह् (मधुलिट्) m. | bee | सम्--हृ (संहरति-ते) | To withdraw |
ज्योतिस् (ज्योतिः) n. | light | उपानह् (उपानत्) f. | shoe | कामदुह् (कामधुक्) | Wish yielding cow |
प्रिय | dear | विद् (विद्यते) | To happen, to be |
II Decline the following
ककुभ् in the singular: पुर् in the dual; सदस् in the plural, उषस् in the singulair:, हविस् in the dual: उपानह् in the plural.
III Translate the following into English after resolving any sandhis(in some cases the words have been separated to make it easier to see).
(१) धनुषा शत्रुषु वीराः शरान् मुञ्चन्ति। (२) रविश्च चन्द्रमाश्च लोकस्य ज्योतिषी।
(३) वणिग् द्वारि स्थितेभ्यो दरिद्रेभ्यो वसु यच्छेत्। [वसु is neuter]
(४) ऋत्विग्भिर्हविरग्नौ क्षिप्यते। (५) पुरि युष्माकं सदो विद्यते। (६) उपानहौ करेऽकरवं ह्रदस्य जलं च प्राविशम्। (७) त्वं लघुं भारं शिरसि कुरु, अहं गुरुं भारं कराभ्यां वहामि। (८) चक्षुर्भ्यां पश्यन्ति जनाः।
(९) विद्युतस्तेजसा मम चक्षुषी पीड्येते।(१०) हे प्रिय भ्रातस्तवायुषि सुखं भवेत् । (११) द्विषां चभूः सम्राजा पराजीयत। (१२) मृद्वा गिरा गायन्तु बालिकाः (१३) दुर्जनस्य मनसि दया न विद्यते। (१४) उषसस्तेजसा रात्रेस्तमो नश्यति। (१५) एतस्या धेेन्वाः पयः शिशुः पिबति। (१६) आपदि च सम्पदि च साधोश्चेतः प्रसन्नमस्ति। (१७) मधुलिड्भिः कुसुमानां रेणुर्गृह्यते।(१८) कामदुहं सेवेयाथाम् । (१९) स्रग्भिर्भूषयन्तु सदः। (२०) परिव्राड् ग्रामाद् ग्रामं गच्छति।(२१) व्याधितायै भगिन्या औषधं भिषजादीयत।(२२) अलं वाचा कार्यं एव सत्तवं दृश्यते। (२३) हे प्रभो क्षुधा पीड्ये मयि दयां कुरु।
IV. Translate the following into Sanskrit:
Lesson 17
Passive Impersonal (भावे प्रयोग:)
Nouns with two stems
78. In Sanskrit, not only transitive verbs, but intransitive verbs also, can be conjugated in the passive voice.
Thus, the sentence, “The horse runs” can be turned into a passive which means: “Running is being done by the horse” or “the action of running is done by the horse.”
That is what is called Passive impersonal. The verb is always in the 3rd person-singular-passive.
Example : Active Voice Passive impersonal
Nom. : सरित: the rivers ←→ Instr. : सरिद्भि: (by the rivers)
Verb : वहन्ति flow ←→ Verb : उह्यते (flowing is being
सरितो वहन्ति । done) सरिद्भिरुह्यते
The below example is in Potential mood (विधिलिङ्)
Example : Passive impersonal Active Voice
Instr. : युष्माभि: (by you) ←→ Nom. : यूयम् you
Verb : उद्येत (it should be spoken) ←→ Verb : वदेत् should speak
युष्माभिरुद्येत । यूयं वदेत् ।
The main varieties of nouns (and adjectives) with two stems are:
मत् (मतुप्) and वत् (वतुप्)।
(2) Nouns and adjectives with stem ending in इन् . They are
formed with the suffixes इन् , विन् and मिन् ।
(3) comparative in ईयस् (ईयसुन्) ।
80. The nouns and adjectives with two stems are declined in the masculine and neuter only. The feminine is formed independently(see lesson 23)
The two stems are used as follows:
in the masculine, the strong stem is used in the nominative singular, dual and plural,
in the accusative singular and dual,
in the vocative singular, dual and plural,
in the neuter, the strong stem is used in the nominative, accusative and vocative plural. The weak stem is used in all other cases.
81. The case-endings are those given in No. 74. They are shown again here below with the indication of those before which the strong stem is used. [the case/numbers where we see strong stems prior to these endings are in the orange]
Masculine | Neuter | |||||
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | -स् | -औ | -अस् | – | -ई | -इ |
द्वितीया | -अम् | -औ | -अस् | – | -ई | -इ |
तृतीया | -आ | -भ्याम् | -भि: | Like the Masculine | ||
चतुर्थी | -ए | -भ्याम् | -भ्य: | |||
पञ्चमी | अस् | -भ्याम् | -भ्य: | |||
षष्ठी | अस् | -ओ: | -आम् | |||
सप्तमी | -इ | -ओ: | -सु | |||
सम्बोधनम् | – | -औ | -अस् | – | -ई | इ |
82. Nouns and adjectives formed with the suffixes – मत् (मतुप्) and वत् (वतुप्)
The strong stem ends in अन्त् , the weak stem ends in अत्
The nominative singular masculine lengthens the अ into आ
धीमत् (talented) – strong stem : धीमन्त् ; weak stem : धीमत्
Masculine | Neuter | |||||
धीमत् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | धीमान्* | धीमन्तौ | धीमन्त: | धीमत् | धीमती | धीमन्ति |
द्वितीया | धीमन्तम् | धीमन्तौ | धीमत: | धीमत् | धीमती | धीमन्ति |
तृतीया | धीमता | धीमद्भ्याम् | धीमद्भि: | Like the Masculine | ||
चतुर्थी | धीमते | धीमद्भ्याम् | धीमद्भ्य: | |||
पञ्चमी | धीमत: | धीमद्भ्याम् | धीमद्भ्य: | |||
षष्ठी | धीमत: | धीमतो: | धीमताम् | |||
सप्तमी | धीमति | धीमतो: | धीमत्सु | |||
सम्बोधनम् | धीमन् | धीमन्तौ | धीमन्त: | धीमत् | धीमती | धीमन्ति |
[*drops the त् at the end so that the declension doesn’t end in two consonants. Considered strong stem still]
| |||||
आयुष्मत् | long-lived | हिमवत् (हिमवान्) m. | Himālaya | स्मि (स्मयते) | to smile |
बलवत् | strong | हुनुमत् (हनुमान्) m. | Hanumān | परि-भू (परिभवति) | to overcome |
मितमत् | prudent | दिनोदः | diversion, pastime | परि-वृत (परिवर्तते) | to turn |
भगवत् (भगवान्) m. | Īśvara | कालः | time | परि-हृ (परिहरति) | to avoid |
मतिमत् | prudent | व्यसनम् | dissipation, need | परि-हस् (परिहसति) | to laugh at |
धीमत् | talented | मूर्खः | fool | पुरुष | hard, rough |
श्रीमत् | rich | निद्रा | sleep | आकुल | disturbed, afflicted |
ज्ञानवत् | learned | कलहः | quarrel | दीर्घ | long |
धनवन् | wealthy |
II. Translate the following into English :
(१) काव्यशास्त्रविनोदेन कालो गच्छति धीमताम् ।
व्यसनेन च मूर्खणां निद्रया कलहेन च ॥
(२) हे भगवन् बलवन्तं मां कुरु । (३) श्रीमन्तो धनवन्तश्च संपद्यपि सुखं न विन्दन्ति ।
(४) एतस्यां पुर्यां श्रीमतो वणिजः पुत्रोऽजायत। (५) मतिमान् मूर्खं परिहसति । (६) दीर्घात् कार्यादनन्तरमहं निद्रया पर्यभूये । (७) ऋत्विज: पुत्रो धीमतो भिषजो दुहितरं पर्यणयत् । (८) ज्ञानवान् परिव्राड् हिमवन्तमुपागच्छत् । (९) भगवानस्माकं पिता । (१०) सोऽस्मभ्यं जीवनं यच्छति विपदोऽस्मान् रक्षति सुप्तानस्मान् पालयति च । (११) अत एव तं वयं वन्देमहि। (१२) मूर्खा: परुषाणि वचनानि वदन्ति । (१३) मतिमद्भिर्मृदूनि वचनान्युच्यन्ते । (१४) हे बाला आयुष्मन्तो भवत । (१५) स बलवानस्तु, तस्य यदि विनयो न स्याद् बलेनैव किं क्रियेत ? (१६) चक्रमिव परिवर्तन्ते सुखानि च दु:खानि च । (१७) अलं विनोदेन । (१८) धीमद्भिर्जनै: कार्यं न परिह्रियेत ।
III. Change the following to the passive impersonal :
अश्वौ धावत: ।
मतिमन्तस्तूष्णीं तिष्ठन्तु ।
कमलं रोहति ।
वयमगच्छाम ।
IV. Change the following to the active voice :
वृक्षैर्वेप्यते ।
युष्माभि: क्रीड्यताम् ।
ताभ्यां नारीभ्यां भाष्येत ।
अमुनोपाविश्यत ।
V. Translate the following into Sanskrit :
(1) Smile always, in prosperity as well as in adversity. (2) Learned men are not disturbed by the speech of the fools. (3) Around the residence of the wealthy, many poor and sick people long for happiness. (4) Through hard and long penance, the sages have crossed the ocean of misery. (5) O talented one, you should avoid the dangers of riches. (6) In sleep, the fool forgets his illusion, the learned man forgets his knowledge, the poor forgets his misery.
Lesson 18⬆
Present and Perfect Participles
83. Present participle active ( शतृ) and passive (शानच्)
Verbs taking parasmaipada terminations form their present participle active in अत् .
To form it, the termination अन्ति of the 3rd person plural of the present active is replaced by अत्
e.g. : नी नयन्ति – नयत् – leading
दिव् दीव्यन्ति – दीव्यत् – playing
विश् विशन्ति – विशत् – entering
चुर् चोरयन्ति – चोरयत् – stealing
In the masculine and neuter, the present participle parasmaipada is declined like धीमत् (See No. 82), with the following modifications:
(for the feminine see no. 111)
Examples
Masculine nominative and vocative | नयत् - leading | नयन् | नयन्तौ | नयन्तः |
दीव्यत् - playing | दीव्यन् | दीव्यन्तौ | दीव्यन्तः | |
चोरयत् - stealing | चोरयन् | चीरयन्तौ | चोरयन्तः | |
Masculine Accusative | नयत् - leading | नयन्तम् | नयन्तौ | नयतः |
दीव्यत् - playing | दीव्यन्तम् | दीव्यन्तौ | दीव्यतः | |
चोरयत् - stealing | चोरयन्तम् | चोरयन्तौ | चोरयतः | |
Neuter Nominative, Accusative, and Vocative | नयत् - leading | नयत् | नयन्ती | नयन्ति |
दीव्यत् - playing | दीव्यत् | दीव्यन्ती | दीव्यन्ति | |
चोरयत् - stealing | चोररयत् | चोरयन्ती | चौरयन्ति |
Another Example[from 6th conjugation]: Note that in the Neuter dual, there are two forms for Nominative, Accusative, and Vocative।
Masculine: विशत् | |||
Nominative + Vocative | विशन् | विशतौ | विशन्तः |
Accusative | विशन्तम् | विशतौ | विशतः |
Neuter: विशत् | |||
Nominative,Accusative, and Vocative | विशत् | विशती or विशन्ती | विशन्ति |
Verbs taking ātmanepada terminations form their present participle in मान* [शानच्]. To form it, the termination ते of the 3rd person singular of the present tense is replaced by मान (*in 1st, 4th, 6th, 10th) आन otherwise [edit per Swaminiji’s notes]–
e.g. लभ् लभते–लभमान–obtaining
मन् मन्यते–मन्यमान–thinking
मृ म्रियते–म्रियमाण–dying
मृग् मृगयते–मृगयमाण–seeking
The masculine is declined like रामः (see No 11), the neuter, like फलम् (See No. 11)
Masculine | लभमानः | लभमानौ | लभानाः | etc. |
Neuter | लभमानम् | लभमाने | लभमानानि | etc. |
(For the feminine, see No. 108) |
(3) Present Participle Passive⬆ [शानच् कर्मनि]
All verbs form their present participle passive in मान. To form it, the termination ते of the 3rd person singular of the present passive is replaced by मान
e.g. गम् गम्यते–गम्यमान–being gone to
दा दीयते–दीयमान-being given
कृ क्रियते–क्रियमाण-being done
स्मृ स्मर्यते–स्मर्यमाण–being remembered
चुर् चोर्यते–चोर्यमाण–being stolen
The masculine is declined like रामः, the neuter, like फलम् ।
(For the feminine, see No. 108)
84. Perfect [past] participle passive (क्त)
(1) The perfect participle passive is formed by adding त to the verbal root:
जि - जित | स्मृ-स्मृत | त्यज्-त्यक्त | मुच-मुक्त | सिच्-सिक्त |
मृ-मृत | हृ-हृत | आप् आप्त | क्षिप्-क्षिप्त | सृज्-सृष्ट |
स्ना-स्नात | नी-नीत | पुष्-पुष्ट | अस्-अस्त | दिश्-दिष्ट |
श्र-श्रत | चि-चित | दीप्-दीप्त | तुष्-तुष्ट | स्तु-स्तुत |
(2) A great number of roots insert an इ before adding त
क्रीड्-क्रीडित | कुप्-कुपित | निन्द्-निन्दित | चुर-चोरित | भक्ष्-भक्षित |
जीव्-जीवित | सेव-सेवित | कम्प्-कम्पित | गण्-गणित | भाष्-भाषित |
रक्ष्-रक्षित | शिक्ष्-शिक्षित | पत्-पतित | चल्-चलित | रुद्-रुदित |
लिख्-लिखित | याच्-याचित | जल्प्-जल्पित | चिन्त्-चिन्तित | रच्-रचित |
(3) The following verbs lose their radical nasal before त
गम्-गत | नम्-नत | क्षण-क्षत | मन्-मत |
यम्-यत | रम्-रत | तन्-तत | हन्-हत |
(4) The following verbs lengthen their radical vowel:
क्रम्-क्रान्त | दम्-दान्त | क्षम्-क्षान्त |
क्लम्-क्लान्त | शम्-शान्त | श्रम्-श्रान्त |
(5) The following verbs change य, र and व into इ, ऋ and उ respectively: (called samprasāraṇa (see Pāṇini sūtra 1.1.45)
युज्-इष्ट | प्रच्छ् - पृष्ट | वच्-उक्त | वप्-उप्त | वह्-ऊढ |
व्यध्-विद्ध | ग्रह् - गृहीत | वद्-उदित | वस्-उषित | स्वप्-सुप्त |
(6) Verbs ending with single aspirates ध् , भ् , or ह् change those aspirates to द् , ब्, and ग् respectively while त becomes ध।
युध्-युद्ध | सिध्-सिद्ध | क्षुभ्-क्षुब्ध | मुह्-मुग्ध or मूढ |
रुध्-रुद्ध | लभ्-लब्ध | दह-दग्ध | स्निह्-स्निग्ध |
But: रुह् → रूढ ; सह् → सोढ ।
(7) Several roots instead of adding त add न
भिद् → भिन्न ; तृ→तीर्ण ; पृृ→पूर्ण ; छिद् → छिन्न ; दॄ-दीर्ण ; ली-लीन ; लू-लून्।
(8) Some verbs form their perfect participle passive irregularly:
दा दत्त | स्था - स्थित | पा-पीत | खन्-खात | हा-हीन | पच्-पक्व |
धा-हित | मा-मित | गै-गीत | जन्-जात | ह्वे-हूत | शुष्-शुष्क |
The masculine is decline like रामः, the neuter like फलम्।
(For the feminine see No. 108)
85. Perfect participle active (क्तवतु)
The perfect participle active is formed by adding वत् to the perfect participle passive, e.g.:
जि the dhātu → जित (just the perfect passive participle) + वत् →
जितवत् having conquered [the perfect participle active undeclined form]
In the masculine and neuter it is declined like धीमत् (see no. 82).
Masculine | जितवान् | जितवन्तौ | जितवन्तः | |
जितवन्तम् | जितवन्तौ | जितवतः | etc. | |
Neuter | जितवत् | जितवती | जितवन्ति | etc. |
(For the feminine, see No. 111) |
Exercise 18 Vocabulary⬆ | |||||
स्ना | to bathe | रुद् | to cry | भिद् | to break |
श्रु | to hear | रम् (रमते) | to sport, to revel | तृृ (तरति) | to cross |
चि | to collect | क्षण् | to hurt | पृृ | to fill |
आप् | to obtain | तन् | to spread | छिद् | to cut |
दीप् (दीप्यते) | to shine | हन् | to kill | दॄ | to tear |
स्तु | to praise | स्वप् | to sleep | ली | to stick, t0 adhere |
याच् (याचते) | to beg | रुध् | to obstruct | लू | to cut |
जल्प् (जल्पति) | to prattle | क्षुभ् (क्षुभ्यति) | to be agitated | धा | to put |
मा | to measure | हा | to abandon | शुष् (शुष्यति) | to dry |
II. Decline the following:
ज्ञानवत् in the masculine singular, आयुष्मत् in the neuter plural.
III. Make the present participle active of चुर् , मन् , सृ and मृ agree with the following: मित्रम्, दुर्जनयोः, नप्तारम् and कपिषु ।
IV. Give the present participle passive of the following: अव–गम् ; नि-क्षिप् ; आप् , हन् , धा, पा, वच् , वह् , व्यध् , दंश् ।
V. Translate the following into Sanskrit:
VI. Give the perfect participle active of the following:
धा, हन् , लभ् , श्रु , अनु-सृ , रुध् , दा।
VII. Decline the following:
जितवत् in the neuter singular. अस्तवत् in the masculine plural.
Lesson 19
The Use of the Participles
86. (1) All participles are used like adjectives.
I saw the two trees falling–पतन्तौ वृक्षावपश्यम्।
Being carried away by the water, the boy died–जलेन नीयमानो
बालोऽम्रियत।
To the hero who had slain the enemy (=having slain the
enemy) flowers were given–शत्रुं हतवते बीराय पुष्पाणि अदीयन्त।
Blamed by my father I ran away from the house–पित्रा निन्दितोऽहं
गृहादधावम्।
(2) Special use of the perfect participles active and passive (क्तवत् - क्त)
The perfect participles active and passive can fulfill the function of a finite verb in the past tense. In that case, too, they are treated like adjectives.
e.g. : The servant brought the water–दासो जलमानयत् ।
[or in active past participle] दासो जलमानीतवान् ।
The water was brought by the servant– दासेन जलमानीयत।
[or with passive past participle] दासेन जलमानीतम् ।
Change of voice
Active voice: The friends saw you–मित्राणि त्वां दृष्टवन्ति (neuter plural).
Passive voice: You were seen by the friends–मित्रैस्त्वं दृष्टः (masculine singular).
(3) The perfect passive participle can be used:
e.g.: I have arrived from the village–ग्रामादहमागतः।
Two monkeys climbed the tree–कपी वृक्षमारूढौ।
in the neuter singular.
e.g. : मया युद्धम्–It was fought by me(=I fought).
वृक्षेण पतितम्=it was fallen by the tree (=the tree fell).
N.B.–When the past passive participle is used in the meaning of the present, the agent is not put in the instrumental, but in the genitive.
e.g.: रामस्य पूजितः–He is honoured by Rāma
87. Sandhi rules of final न् followed by a vowel or a consonant
प्रहसन् आगच्छति = प्रहसन्नागच्छति । बलिन् अजयः= बलिन्नजयः।
(2) Final न्
followed by च् or छ् is replaced by anusvāra श्
followed by ट or ठ is replaced by anusvāra and ष्
followed by त् or थ् is replaced by anusvāra and स्
तान् + च=तांश्च।
धीमान् + टीकां पठति=धीमांष्टीकां पठति।
अरीन् + ताडयति=अरींस्ताडयति।
[Note that in each case:
88. Sandhi rules of dentals in contact with palatals, cerebrals and ल्
2) is optionally changed to छ्
corresponding cerebral:
(4) [exception] The preceding rule does not apply when a dental is followed by ष्–अभक्षयत् षाडवम्।
(5) A dental followed by ल् is changed to ल् ; न् followed by ल् is changed to nasalized लँ
e.g. एतद् + लभते=एतल्लभते।
वृक्षान् + लुम्पति=वृक्षाल्ँल्म्पति
Exercise 19 Vocabulary⬆ | |||||||
वस्त्रम् | garment | आहारः | food | दन्तः | tooth | अलम्-कृ (अलंकरोति) | to adorn |
मार्गः | path | बिलम् | hole | कृतज्ञता | gratitude | परिहर्तव्य | to be avoided |
हारः | necklace | पराक्रमः | bravery valor | प्रभूत | much, many | सानन्दम् | joyfully |
भोजनम् | meal | अपराधः | offense | भयंकर | fearful | उच्चैः | loudly |
मूषकः | mouse | जालम् | net | विषण्ण | dejected |
II. Translate the following into English: (storytime)
पर्वतस्य समीपे वनमासीत् । तस्मिन् वने सिंहोऽवसत् ।
स च दिवा गिरौ सुप्तो रात्रौ वने परिभ्रमन् पशूनभक्षयत्।
कदाचित् प्रभूतमाहारं चितवानयं सिंहो वृक्षस्य छायायां निद्रया परिभूतः। बहवो मूषका बिलाद् बहिरागताः सानन्दं सिंहस्य शरीरेऽनृत्यन् । तेन पीडितः सिंहः प्रबुद्धोऽभवत्। मूषकानामेकः सिंहेन गृहीतः। तेनोक्तम्–“भोः प्रभो, त्वं पशूनां सम्राट् श्रूयसे। तव पराक्रमो ज्ञातः। अहं क्षुद्रस्त्वं बलवान् । अत एव मयि दयां कुरु।”–सिंहो मूषकस्य वचनं श्रुतवांस्तं च मुक्तवान् ।तदनन्तरं नरेण तस्मिन्नेव वृक्षे जालं बद्धम्। तस्मिञ् जाले पतितः स संहिः। तेनोच्छै रुदितम् । तं श्रुतवान् मूषक आगत उक्तवान्–“हे प्रभो! अलं भयेन। अस्माज्जालादहं त्वां मुञ्चामि।” स जालं दन्तैरकृन्तत्। सिंहेनोक्तम्–”अहो मम मित्रस्य कृतज्ञता!”
III. Translate the following into Sanskrit, rendering all finite verbs as participles:
(1) Many women were killed, their bodies were torn by the lion’s teeth.
(2) Abundant food was given to the poor children.
(3) People honored (पूज्) by fools have always been laughed at by intelligent men. (4) The necklace fell from the bride’s hands and the pearls were scattered. (5) They ate their meal and slept. (6) The victorious enemies entered the city by force. (7) The path was obstructed with fallen trees. (8) Our men crossed the river, fought like heroes and seized the leader of the enemies. (9) The place was measured, fuel was brought and the darkness suddenly shone with light. (10) You forgave my offense.
IV. Change the voice in the following:
भ्रातृभ्यां रक्षितः शिशुः। आहारो दरिद्रै्र्याचितः। बहवो नरा देशं त्यक्तवन्तः।
मया गीतम् । यूयं जल्पितवन्तः। भगवान् मुनिभिः स्तुतः। हरेरिषुभिर्वीरौ क्षतौ।
ॠत्विक् शुष्कं दार्वगनौ क्षिप्तवान्। (daru and its prior adjective are neuter in book) नृपेणोक्तम्।
V. Join the following sandhis:
आनयत् जलम्। गच्छन् त्वम् मित्रे ऐक्षथाः। पश्यन् इन्दुम्। तान् चलतः अहं दृष्टवान्। एतद् च। एतान् शत्रून् । एतद् शरीरम्।
LESSON 20 ⬆
STEMS (Cont.). DEGREES OF COMPARISON
89. The adjectives
कियत् (how much, how great, how far, how many, of what extent, having an
interrogative force)
इयत् (so much, so many, of this extent, so large, this much)
यावत् तावत् (as much as, as many as यावत् standing for ‘as’ and तावत् for ‘as
much or ‘as many;)
एतावत् (so much, so great, so many, of such extent, so far, of such quality or kind - often used in connection with a relative pronoun which generally follows) are declined in the masculine and neuter like धीमत् (see No. 82).
Masc. कियान् कियन्तौ कियन्तः etc.
Neut. कियत् कियती कियन्ति etc.
90. The adjective महत् (great) has the strong stem महान्त्
its weak stem is [ महत् ]
Masculine | एक | द्वि | बहु | एक | द्वि | बहु |
Nom | महान् | महान्तौ | महान्तः | महत् | महती | महान्ति |
Voc | महान् | महान्तौ | महान्तः | महत् | महती | महान्ति |
Acc | महान्तम् | महान्तौ | महतः | महत् | महती | महान्ति |
91. भवत् when used as the honorific pronoun (your honor) lengthens the अ in the nom. sing. masc. भवान् । The verb having भवान् as subject is always in the 3rd person. Similar expressions denoting respect exist in English–Your Majesty deserves praise भवान् स्तुतिर्महति।
92. Nouns and adjectives in इन्
The strong stem, ending in इन् , occurs before all case-endings
beginning with a vowel.
*In the nom. sing, masc., the final न् is dropped and the preceding इ is lengthened.
In the nom. acc. and voc. neuter plural, the इ is lengthened.
The weak stem, ending in इ , occurs before भ्याम्, भि , भ्यः and सु, बलिन् (strong) –strong stem : बलिन् ; weak stem बलि
M. N.
एक | द्वि | बहु | एक | द्वि | बहु | |
Nom | बली* | बलिनौ | बलिनः | बलि | बलिनी | बलीनि |
Acc | बलिनम् | बलिनौ | बलिनः | बलि | बलिनी | बलीनि |
Instr | बलिना | बलिभ्याम् | बलिभिः | बलिना | बलिभ्याम् | बलिभिः |
Dat | बलिने | बलिभ्याम् | बलिभ्यः | बलिने | बलिभ्याम् | बलिभ्यः |
Abl | बलिनः | बलिभ्याम् | बलिभ्यः | बलिनः | बलिभ्याम् | बलिभ्यः |
Gen | बलिनः | बलिनोः | बलिनाम् | बलिनः | बलिनोः | बलिनाम् |
Loc | बलिनि | बलिनोः | बलिषु | बलिनि | बलिनोः | बलिषु |
Voc | बलिन् | बलिनौ | बलिनः | बलिन् or बलि | बलिनी | बलिनी |
93. The Degrees of Comparison–Comparative and Superlative
(1) The comparative and superlative of adjectives are generally formed by adding the suffixes तर and तम to the stem as it appears in the instrumental plural masculine. [Goldman more simply says that the endings तर / तम are added to any adjectival stem.]
Adjectives | Instr. pl. masc | Comparative | Superlative |
दीर्घ (long) | दीर्घैः | दीर्घतर | दीर्घतम |
शुचि (pure) | शुचि-भिः | शुचितर | शुचितम |
धीमत् (wise) | धीमद् - भिः | धीमत्तर | धीमत्तम |
धनिन् (rich) | धनि-भिः | धनितर | धनितम |
विद्वस् (learned) | विद्वद्-भिः | विद्वत्तर | विद्वत्तम |
(2) Adjectives denoting qualities can also form their comparative and superlative with the suffixes ईयस् and इष्ठ। Before these two suffixes are added, adjectives of more than one syllable lose their last vowel and the consonant which follows, if any. Some other changes occur which are shown in the following list :
Adjectives | Comparatives | Superlatives | Adjectives | Comp. | Superlatives |
दृढ (firm) | द्रढीयस् | द्रढिष्ठ | दूर (distant) | दवीयस् | दविष्ठ |
मृदु (soft/sweet) | म्रदीयस् | म्रदिष्ठ | स्थूल (big) | स्धवीयस् | स्थविष्ठ |
पृथु (broad) | प्रथीयस् | प्रथिष्ठ | उरु (wide) | वरीयस् | वरिष्ठ |
कृश् (thin) | क्रशीयस् | क्रशिष्ठ | युवन् (Young) | यवीयस् | यबिष्ठ |
लघु (light) | लघीयस् | लघिष्ठ | क्षुद्र (Small) | क्षोदीयस् | क्षोदिष्ठ |
पटु (Clever) | पटीयस् | पटिष्ठ | क्षिप्र (Quick) | क्षेपीयस् | क्षेपिष्ठ |
गुरु (Heavy) | गरीयस् | गरिष्ठ | अल्प (Little) | कनीयस् | कनिष्ठ |
दीर्घ (long) | द्राघीयस् | द्राघिष्ठ | वृद्ध (old) | ज्यायस् | ज्येष्ठ |
प्रिय (Dear) | प्रेयस् | प्रेष्ठ | बहु ( Much) | भूयस् | भुयिष्ठ |
श्रेयस् (better) | श्रेष्ठ (best) | बलवत् (Strong) | बलीयस् | बलिष्ठ | |
स्थिर (Steady) | स्थेयस् | स्थेष्ठ | अन्तिक (near) | नेदीयस् | नेदिष्ठ |
94. In the masculine and the neuter, the comparative in तर and the superlative in तम and दृष्ठ are declined like रामः and फलम् ।
In the masculine and the neuter, the comparative in ईयस् is declined as follows :
लघीयस् (lighter):
strong stem– लघीयांस्
weak stem–लघीयस्
Masculine | Neuter | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
लघीयान् | लघीयांसौ | लघीयांसः | लघीयः | लघीयसी | लघीयांसि | |
Acc | लघीयांसम् | लघीयांसौ | लघीयसः | लघीयः | लघीयसी | लघीयांसि |
Instr | लघीयसा | लघीयोभ्याम् | लघीयोभिः | Like the masculine | ||
Dat | लघीयसे | लघीयोभ्याम् | लघीयोभ्यः | |||
Abl | लघीयसः | लघीयोभ्याम् | लघीयोभ्यः | |||
Gen | लघीयसः | लघीयसोः | लघीयसाम् | |||
Loc | लघीयसि | लघीयसोः | लघीयःसु | |||
Voc | लघीयन् | लघीयांसौ | लघीयांसः | लघीयः | लघीयसी | लघीयांसि |
95. After a comparative, the term of comparison is put in the ablative, e.g. : The king was defeated by an enemy stronger than Bhima- भीमाद् बलीयसा शत्रुणा नृपो जितः।
After the superlative, the genitive or the locative are used.
e.g.: I gave a garland to the dearest of my friends–मित्राणां प्रेष्ठय मालामयच्छम्।
Among heroes, Rama is the best वीरेषु रामः श्रेष्ठः।
96. सर्व (all) is declined like a pronoun ;
M. | N. | |||||
एक | द्वि | बहु | एक | द्वि | बहु | |
Nom | सर्वः | सर्वौ | सर्वे | सर्वा | सर्वे | सर्वाः |
Acc | सर्वम् | सर्वौ | सर्वान् | सर्वाम् | सर्वे | सर्वाः |
Instr | सर्वेण | सर्वाभ्याम् | सर्वैः | सर्वया | सर्वाभयाम् | सर्वभिः |
Dat | सर्वस्मै | सर्वाभ्याम् | सर्वेभ्यः | सर्वस्यै | सर्वाभयाम् | सर्वभ्यः |
Abl | सर्वस्मात् | सर्वाभ्याम् | सर्वेभ्यः | सर्वस्याः | सर्वाभयाम् | सर्वाभ्यः |
Gen | सर्वस्य | सर्वयोः | सर्वेषाम् | सर्वस्याः | सर्वयोः | सर्वासाम् |
Loc | सर्वस्मिन् | सर्वयोः | सर्वेषु | सर्वस्याम् | सर्वयोः | सर्वासु |
Voc | सर्व | सर्वौ | सर्वे | सर्वे | सर्वे | सर्वाः |
Neuter
एक | द्वि | बहु | |
Nom, Acc, and Vocative cases | सर्वम् | सर्वे | सर्वाणि |
The rest are declined like the masculine
| |||||||
कियत् | how great, how much | इयत् | so much | महत् | great | बलिन् | strong |
यावत् तावत् | as much as | एतावत् | so much | भवत् | your honor | धनिन् | rich |
गुणिन् | virtuous | दृढ | firm | अल्प | little | भीमः | Bhima |
ज्ञानिन् | learned | पृथु | broad | अन्तिक | near | तृष्णा | thirst |
मन्त्रिन् (मन्त्री) m. | minister | कृश | thin | भोगः | pleasure | जॄ (जीर्यति) | to grow old, to decay |
रोगिन् | sick | पटु | clever | भूज् | to enjoy | जीवनम् | life |
तेजस्विन | bright | स्थिर | steady | तप् (तपति) | to do penance, to burn | ब्राह्मणः | brahmin |
स्वामिन् m. | husband, master | स्थूल | big | या | to go | वित्तम् | money |
शशिन् (शशी) m. | moon | उरु | wide | सर्व | all | आ-श्रि (आश्रयति) (+acc.) | to depend on |
क्षिप्र | quick | विघ्नः | obstacle |
II. Translate the following into English:
दुर्जनः परिहर्तव्यो विद्यया भूषितोऽपि सन् (अपि सन् is not explained in this text)
मणिनालंकृतः सर्पः किमसौ न भयंकरः (१)
भोगा न भुक्ता वयमेव भुक्तास्तपो न तप्तं वयसेव तप्ताः
कालो न यातो वयमेव यातास्तृष्णा न जीर्णा वयमेव जीर्णाः॥ (२)
(३) अस्माकमतिथिभ्यः कियानाहारो दीयेत ? (४) यावन्तमाहारमिच्छन्ति तावान् दीयताम्
(५) इयता धनेन भवान् न तुष्यति।
(६) एतस्मिन् ह्रदे मयैतावन्ति कमलानि न कदापि दृष्टानि।
(७) तव ज्येष्ठो भ्राता त्वद् बलियान् किन्तु त्वं तस्मात् पटीयान्। (८) अमुष्मै बालाय लघीयांसं भारं यच्छ।
(९) द्रढीयसा चेतसा यूयमीश्वरं पूजयेत। (verb is tricky here, not a typo)
(१०) सर्वेषां गुणानां विनयः श्रेष्ठः। (११) एष वालानां यविष्ठः किन्तु बहुभ्यो ज्यायोभ्यो बालेभ्यः स धीमत्तरः। (१२) वीरेषु भीमो बलिष्ठः।
(१३) रोगिणः सेवेध्वम्। (१४) शरदि चन्द्रमसो ज्योतिस्तेजस्वि।(१५) नृपतिः पटवे मन्त्रिणे न कुप्येत्।
III. Translate the following into Sanskrit:
Lesson 21 ⬆
Nouns and Adjectives with Three Stems
97. The main varieties of nouns and adjectives with three stems are:
कृतवत् and चकृवस् = ‘having done’.
98. Nouns and adjectives with three stems are declined in the masculine and neuter. (For the formation of the feminine, see Lesson 23).
The three stems are used as follows :
the strong stem :
in the nominative singular, dual and plural (of the masculine)
in the accusative singular and dual (of the masculine)
in the vocative singular, dual and plural (of the masculine) in the nominative, accusative and vocative plural (0f the neuter)
the middle stem: before भ्याम् , भि: and सु,
and in the nominative, accusative and vocative singular neuter.
the weak stem : in the remaining cases (their case-endings begin all with vowels)
99. The case-endings are those given in No.74. They are shown again here with the indication of the various stems to be used :
Masculine | Neuter | |||||
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | -स् | -औ | -अस् | – | -ई | -इ |
द्वितीया | -अम् | -औ | -अस् | – | -ई | -इ |
तृतीया | -आ | -भ्याम् | -भि: | Like the Masculine | ||
चतुर्थी | -ए | -भ्याम् | -भ्य: | |||
पञ्चमी | अस् | -भ्याम् | -भ्य: | |||
षष्ठी | -अस् | -ओ: | -आम् | |||
सप्तमी | -इ | -ओ: | -सु | |||
सम्बोधनम् | – | -औ | अस् | – | -ई | -इ |
100. Reduplicated perfect participles in वस्
The strong stem ends in वांस्
The middle stem ends in वत्
The weak stem ends in उष् . Before उष् a preceding short इ is dropped.
चकृवस् (having done)
strong stem : चकृवांस्
middle stem : चकृवत्
weak stem : चकृ+उष्=चक्रुष् [see Sandhi rule No: 31 (2)]
Masculine | Neuter | |||||
| एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् |
प्रथमा | चकृवान् | चकृवांसौ | चकृवांस: | चकृवत् | चक्रुषी | चकृवांसि |
द्वितीया | चकृवांसम् | चकृवांसौ | चक्रुष्: | चकृवत् | चक्रुषी | चकृवांसि |
तृतीया | चक्रुषा | चकृवद्भ्याम् | चकृवद्भि: | Like the Masculine | ||
चतुर्थी | चक्रुषे | चकृवद्भ्यान् | चकृवच्भ्य: | |||
पञ्चमी | चक्रुष: | चकृवद्भ्याम् | चकृवद्भ्य: | |||
षष्ठी | चक्रुष: | चक्रुषो: | चक्रुषाम् | |||
सप्तमी | चक्रुषि | चक्रुषो: | चकृवत्सु | |||
सम्बोधनम् | चकृवन् | चकृवांसौ | चकृवांस: | चकृवत् | चक्रुषी | चकृवांसि |
Nominative Singular | Nominative Plural | Instrumental Singular | Instrumental Plural | |
विद्वस् (a learned man) | विद्वान् | विद्वांस: | विदुषा | विद्वद्भि: |
जग्मिवस् (having gone) | जग्मिवान् | जग्मिवांस: | जग्मुषा | जग्मिवद्भि: |
तस्थिवस् (having stood) | तस्थिवान् | तस्थिवांस: | तस्थुषा | तस्थिवद्भि: |
निनीवस् (having led) | निनीवान् | निनीवांस: | निन्युषा | निनीवद्भि: |
जघ्निवस् (having killed) | जघ्निवान् | जघ्निवांस: | जघ्नुषा | जघ्निवद्भि: |
Example: The thief was seen by the two men who had stood (= having stood)
in the garden – उद्याने तस्थिवद्भ्यां नराभ्यां स्तेनो दृष्ट: ।
To the brother who had gone (= having gone) to Hari’s house, food was given by the servant – हरेर्गृहं जग्मुषे भ्रात्रे किंकरेणान्नं दत्तम् ।
LESSON 22 ⬆
NOUNS AND ADJECTIVES WITH THREE STEMS (cont.)
The strong stem ends in आन्
In the nom. sign, masc., the final न् is dropped*(see table below)
The middle stem ends in अ
The weak stem ends in न् after dropping the preceding अ। In the loc. sing, and in the nom., acc, and voc. neutral dual, the stem may optionally end in अन्.
Stems ending in मन् and वन् preceded by a consonant always form their weak stem in अन् and not in न्.
102. राजन् m. (king)
strong stem : राजान् ; middle stem राज ; weak stem : राज्न् → राझ्
नामन् n. (noun)
strong stem: नामान् ; middle stem: नाम ; weak stem : नाम्न्
Masculine राजन् | Neuter नामन् | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
Nom | राजानौ | राजानः | नाम | नाम्नी-नामनी | नामानी | |
Acc | राजानम् | राजानौ | राज्ञः | नाम | नाम्नी-नामनी | नामानी |
Inst | राज्ञा | राजभ्याम् | राजभिः | नाम्ना | नामभ्याम् | नामाभिः |
Dat | राज्ञे | राजभ्याम् | राजभ्यः | नाम्ने | नामभ्याम् | नामभ्यः |
Abl | राज्ञः | राजभ्याम् | राजभ्यः | नाम्नः | नामभ्याम् | नामभ्यः |
Gen | राज्ञः | राज्ञोः | राज्ञाम् | नाम्नः | नाम्नोः | नाम्नाम् |
Loc | राज्ञि -राजनि | राज्ञोः | राजसु | नाम्नि- नामनि | नाम्नोः | नामसु |
Voc | राजन् | राजानौ | राजानः | नाम्- नामन् | नाम्नी- नामनी | नमानि |
103. वर्त्मन् n. - (path)–strong stem: वर्त्मान् middle stem: वर्त्म ; weak the : वर्त्मन्
कर्मन् n. (work) - strong stem: कर्मान् ; ( Middle stem ): कर्म ; Weak stem: कर्मन्
Nom . Sing | Nom. plur | Instr. Sing | Instr.plur | Voc. |
वर्त्म | वर्त्मानि | वर्त्मना | वर्त्मभिः | वर्त्म - वर्त्मन् |
कर्म | कर्माणि | कर्मणा | कर्मभिः | कर्म-कर्मन् |
104. Adjectives of direction ending in अच्
The strong stem ends in अञ्च्
The weak stem ends in |
105. प्रत्यच् (backward) strong stem:प्रत्यञ्च ; middle stem: प्रत्यच् ; weak stem प्रतीच ।
Masculine प्रत्यच् | Neuter प्रत्यच् | |||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
Nom | प्रत्यङ् | प्रत्यञ्चौ | प्रत्यञ्चः | प्रत्यक् | प्रतीची | प्रत्यञ्चि |
Acc | प्रत्यञ्चम् | प्रत्यञ्चौ | प्रतीचः | प्रत्यक् | प्रतीची | प्रत्यञ्चि |
Instr | प्रतीचा | प्रत्यग्भ्याम् | प्रत्यग्भिः | Like The Masculine | ||
Dat | प्रतीचे | प्रत्यग्भ्याम् | प्रत्यग्भ्यः | |||
Abl | प्रतीचः | प्रत्यग्भ्याम् | प्रत्यग्भ्यः | |||
Gen | प्रतीचः | प्रतीचोः | प्रतीचाम् | |||
Loc | प्रतीचि | प्रतीचोः | प्रत्यक्षु | |||
Voc | प्रत्यङ् | प्रत्यञ्चौ | प्रत्यञ्चः | प्रत्यक् | प्रतीची | प्रत्यञ्चि |
106.
Nom.sing masc | Nom.singneuter | Nom. plur masculine | Nom.plur neuter | Instr.sing masc+neut | Loc.plur masc+neuter | |
न्यच् (downward) | न्यङ् | नयक् | नयञ्चः | नयञ्चि | नीचा | न्यक्षु |
सम्यच् (right) | सम्यङ् | सम्यक् | सम्यञ्चः | सम्यञ्चि | समीचा | सम्यक्षु |
उदच् (upward) | उदङ् | उदक् | उदञ्चः | उदञ्चि | उदीचा | उदक्षु |
अन्वच् (following) | अन्वङ् | अन्वक् | अन्वञ्चः | अन्वञ्चि | अनूचा | अन्वक्षु |
विष्वच् (pervading) | विष्वङ | विष्वक् | विष्वञ्चः | विष्वञ्चि | विषूचा | विष्वक्षु |
107. तिर्यच् (Horizontal) has the weak stem तिरश्र्च् ।
पराच् ( turned away)
प्राच् (eastern) and अवाच् (Southern) have only two stems :
the strong stem is in आञ्च the weak stem in आच् ।
Nom.sing masc | Nom.sing neuter | Nom. plur masculine | Nom.plur neuter | Instr.sing masc+neut | Loc.plur masc+neuter | |
तिर्यच् (horizontal) | तिरङ् | तिर्यक् | तिर्यञ्चः | तिर्यञ्चि | तिरश्र्चा | तियक्षु |
पराच् (turned away) | पराङ् | पारक् | पराञ्चः | पराञ्चि | पराचा | पराक्षु |
प्राच्(eastern) | प्राङ् | प्राक् | प्राञ्चः | प्राञ्चि | प्राचा | प्राक्षु |
अवाच् (southern) | अवाङ् | अवाक् | अवाञ्चः | अवाञ्चि | अवाचा | अवाक्षु |
| |||||
Pronominal Adjectives | चकृवस् | having done | राजन् (राजा) m. | king | |
अन्य:-अन्या- अन्याद् | other | जग्मिवस् | having gone | वर्त्मन् (वर्त्म) n. | path |
एक | one | तस्थिवस् | having stood | महिमन् (महिमा) m. | greatness |
पर | other | निनीवस् | having led | गरिमन् (गरिमा) m. | heaviness |
कतरः-कतरा- कतरद् | which of two | जिघ्निवस् | having killed | प्रेमन् (प्रेमा m., प्रेम n.) | love |
other vocabulary | विद्वस् | learned (man) | मूर्धन् (मू्र्धा) m. | head | |
आत्मन् (आत्मा) m. | self | ब्रह्मन् (ब्रह्मा, ब्रह्म) (m, n.) | Brahman | वेश्मन् (वेश्म) n. | house |
नामन् (नाम) n. | name | व्योमन् (व्योम) n. | sky | लोमन् (लोम) n. | hair |
कर्मन् n. | work | भस्मन् (भस्म) n. | ashes | चर्मन् (चर्म) n. | skin, leather |
जन्मन् (जन्म) n. | birth | विष्वच् | pervading | छद्मन् (चद्मा) n. | disguise, fraud |
प्रत्यच् | western, averted | तिर्यच् | horizontal | ज्योत्स्ना | moonlight |
न्यच् | downward | पराच् | turned away | चण्डालः | outcast |
सम्यच् | right, proper | प्राच् | eastern | विषम् | poison |
उदच् | upward | अवाच् | southern | वि-धा | to perform, to lay down |
अन्वच् | following | वि-रम् (विरमति) | to stop, to cease |
(२) बहुभिर्मुनिभिरात्मनो महिमा स्तुतः। (३) ब्रम्हणा जगदेतत् सृष्टम्। (४) समीचा
वर्त्मना जग्मिवद्भिर्यशोऽधिगम्यते। (५) अग्नेर्भस्मस्वहं मृताया वध्वा हारमविन्दम् ।
(६) विद्वांस ऋषयः प्रभूतानि शास्त्राणि विहितवन्तः। (७) यावत्त्वं राजा तिष्ठसि तावदस्माकं
सर्वेषां सुखं भवेत्। (यवत् तवत् pair is here and they go with सखं neuter)
(८) पराक्रमो राज्ञो भूषणम् । (९) एतावतः शात्रूञ् जघ्नुषे विराय राजा दुर्लभे रत्ने अयच्छत्। (१०) आ जन्मनो दरिद्रो नरोऽन्येषां पुरतो लज्जया परिभूयते।
विद्वस् in the masculine single, मूर्धन् in the m. plural, अन्वच् in the neuter plural.
Lesson 23 ⬆
The Formation on the Feminine
108. The general rules for the formation of the feminine of adjectives ending in vowels should be carefully revised (see Lesson 12).
Adjectives forming their feminine in आ are declined like सीता ।
Adjectives forming their feminine in ई are declined like नदी ।
The present participle ātmanepada and the present participle passive (शानच्), the perfect participle passive (क्त), the comparative in तर and the superlative in तम् and इष्ट form their feminine in आ ।
लभमान-लभमाना ; जीयमान-जीयमाना ; नीत-नीता ; शिचितर-शुचितरा ; शुचितम-शुचितमा ; गरिष्ठ-गरिक्षठा ।
109. Some nouns and adjectives ending in अ follows special rules in forming their feminine:
इका–बालक-बालिका ; गायक-गायिका ।
ई – गौर-गौरी ; किशोर-किशोरी ; तरुण-तरुणी ; सदृश-सदृशी ; तादृश-तादृशी ।
Exceptions – कोकिला , अश्वा , अजा , मूषिका , बलाका , चटका(sparrow)।
110. Adjectives ending in consonants and having one stem only have the same form both in masculine and in the feminine,
example: कामकृत् (granting desire) – कामकृत् पिता ; कामकृत् कन्या ।
111. Adjectives ending in consonants and having two stems form their feminine [stem] as follows :
comparatives in ईयस् add ई to their weak stem – पटियस्-पटीयसी ।
112. Nouns and adjectives ending in consonants and having three stems form their feminine by adding ई to their weak stem:(also summarized in above table).
3 stem examples | Weak stem | Feminine |
चकृवस् | चक्रुष् | चक्रुषी |
विद्वस् | विदुष् | विदुषी |
राजन् | राज्ञ् | राज्ञी |
प्रत्यच् | प्रतीच् | प्रतीची |
प्राच् | प्राच् | प्राची |
Summary table for forming 1, 2 and 3 stems with consonant endings in feminine gender. | |
1) When adjectives end in consonants and there is only one stem for the masculine | Use the same stem for all the feminine stems as well, meaning feminine and masculine will be the same for these and add नदी endings. |
2) Nouns and adjectives ending in consonants and having three stems | Use the weak stem form and add the नदी endings. |
3) वत् / मत् , perfect (past) active participle क्तवत् and adjectives of quantity like कियत् etc. | Use the weak stem form of the stem and add the नदी endings. |
4) comparatives in ईयस् | Add ई to their weak stem, use नदी endings. |
5) honorific pronoun भवत् not to be confused with भू present active participle which as a 1st conjugation verb, would follow rule 3 in this table. | Use weak stem → भवति; -except sing. masc. → भवान् । |
शतृ / अत् form (6 and 7) 6) Present active participle: 1st, 4th and 10th conjugations | Use the strong stem form of the stem and add the नदी endings. |
7) Present active participle: 6th conjugation | Use either the strong or weak form of the stem and add the नदी endings. |
8) adjectives ending in इन् | Add ई to the strong stem, use नदी endings. |
Further simplification: For these consonant endings, only present participles + adjectives that end in ईन् use their strong forms. And even in this group, there is #7 which has the option to use the weak form of the stem. |
[New topic]
113. [completely new topic] Interrogative and Relative Pronouns
Declension of the interrogative pronoun किम् (which? what?)
M. | F. | N. | |||||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
Nom. | कः | कौ | के | का | के | काः | किम् | के | कानि |
Acc. | कम् | कौ | कान् | काम् | के | काः | किम् | के | कानि |
Instr. | केन | काभ्याम् | कैः | कया | काभ्याम् | काभिः | Like the masculine | ||
Dat. | कस्मै | काभ्याम् | केभ्यः | कस्यै | काभ्याम् | काभ्यः | |||
Abl. | कस्मात् | काभ्याम् | केभ्यः | कस्याः | काभ्याम् | काभ्यः | |||
Gen. | कस्य | कयोः | केषाम् | कस्याः | कयोः | कासाम् | |||
Loc. | कस्मिन् | कयोः | केषु | कस्याम् | कयोः | कासु |
114. Declension of the relative pronoun यद् (which, who)
M. | F. | N. | |||||||
एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | एकवचनम् | द्विवचनम् | बहुवचनम् | |
Nom. | यः | यौ | ये | या | ये | याः | यत् | ये | यानि |
Acc. | यम् | यौ | यान् | याम् | ये | याः | यत् | ये | यानि |
Instr. | येन | याभ्याम् | यैः | यया | याभ्याम् | याभिः | Like the masculine | ||
Dat. | यस्मै | याभ्याम् | येभ्यः | यस्यै | याभ्याम् | याभ्यः | |||
Abl. | यस्मात् | याभ्याम् | येभ्यः | यस्याः | याभ्याम् | याभ्यः | |||
Gen. | यस्य | ययोः | येषाम् | यस्याः | ययोः | यासाम् | |||
Loc. | यस्मिन् | ययोः | येषु | यस्याम् | ययोः | यासु |
| |||||||
बालिका | girl | व्याघ्र | tiger | अजः | goat | जरा | old age |
गायकः | singer | व्याघ्री | tigress | बलाकः | crane | रोगः | disease |
गायिका | songstress | हरिणः | deer | चटकः | sparrow | अहितम् | harmful deed |
गौर | white | हरिणी | doe | मृन्मय | earthen | चित्र | surprising, strange |
किशोर | adolescent | हंसी | female swan | चिन्मय | spiritual | परि-तर्ज् (परितर्जयति) | to menace to threaten |
तरुण | youthful | मयूरः | peacock | चर्ममय | leathern | प्र-हृ (प्रहरति) | to strike |
सदृश | like, similar | मयूरी | peahen | अम्भस् (अम्भः)n. | water | आ-चर् (आचरति) | to perform |
तादृश | such | कोकिल | cuckoo | देहः | body | अनुकूल | favorable |
क्षमिन् | forbearing | गुणग्राहिन् | appreciative | पुण्यम् | merit | क्षयः | loss, decline |
दक्ष | competent | अरुज | healthy | सुदुर्लभ | very hard to obtain | दूरतः | far away |
स्वस्थ | sound(as in the mental state) | यावत्…तावत् | while | प्रयत्नः | effort | अप्रतिहत | unimpaired |
इन्द्रियम् | sense | कीदृश | what kind of | खननम् | digging | सम्-दीप् (संदीप्यते) | to burn |
प्रत्यद्यमः | remedy | आत्मश्रेयस् (आत्मश्रेयः) n. | supreme good | भवनम् | house | कार्य | to be done |
धावन् अश्वः। तरुणः गायकः। ज्यायान् बालकः। हतः व्याघ्रः।तादृशः कोकिलः।
पीतवान् हरिणः। कियान् हंसः। तस्थिवान् अजः। गौरः किशोरः। गुणग्राही नरः। डीयमानः चटकः। दृष्टः मयूरः। चारुः बलाकः।
जलं मयूरीभिः पीतम्। स्वसा भ्रातृृन् दृष्टवती। भ्राता स्वसारौ रक्षितवान्। हरिणी राज्ञा हता।
तरुण्यो गानं गीतवत्यः (simplified from original)
व्याघ्र्या रुदितम् । मात्रोक्तम्।
व्याघ्रीव तिष्ठति जरा परितर्जयन्ती रोगाश्च शत्रव इव प्रहरन्ति देहम्।
आयुः परिस्रवति भिन्नघटादिवाम्भो लोकस्तथाप्यहितमाचरतीति चित्रम्॥ (१)
क्षमी दाता गुणग्राही स्वामी पुण्येन लभ्यते।
अनुकूलः शुचिर्दक्षः कविर्विद्वान् सुदुर्लभः॥ (२)
यावत् स्वस्थमिदं शरीरमरुजं यावज्जरा दूरतो
यावच्चेन्द्रियशक्तिरप्रतिहता यावत् क्षयो नायुषः।
आत्मश्रेयसि तावदेव विदुषा कार्यः प्रयत्नो महान्
संदीप्ते भवने तु कूपखननं प्रत्युद्यमः कीदृशः ॥ (३)
___________
Lesson 24 ⬆
Indeclinable Past Participle (Gerund) (क्त्वा and ल्यप्)
Locative and Genitive Absolute
115. The participles dealt with so far are treated like adjectives and are subject to the rules of agreement with the noun they qualify.
There exists a past participle active, also called gerund,
which is never declined.
Its formation is as follows:
Verbs of the tenth conjugation, however, keep their full active base: चुर्–चोरयित्वा।
verbs ending with consonants and long vowels simply
add य -
परिक्षप्-परिक्षिप्य; अनुभू-अनुभूय; आदा-आदाय।
verbs ending in short vowels add त्य instead of य–
विजि-विजित्य; प्रतिश्रु-प्रतिश्रुत्य; अनुकृ-अनुकृत्य।
verbs ending in न् or म् and dropping their final nasal in the perfect passive participle have two forms: आगम्-आगम्य
or आगत्य; प्रणम्-प्रणम्य or प्रणत्य; अनुमन्-अनुमन्य or अनुमत्य (see No. 84 [3]).
116. Use of the indeclinable past participle
When two different actions are performed by the same agent, the first of the two actions is expressed by the indeclinable past participle:
e.g. : I bathed and ate (Having bathed, I ate) –स्नात्वाहमभक्षयम्।
On seeing me, my mother was pleased (=having
seen me, my mother was pleased)–मां दृष्ट्वा मातातुष्यत्।
I came, I saw, I conquered (having come and
having seen, I conquered)–आगम्य दृष्ट्वा चाहमजयम्।
When the second verb is in the passive voice, the
indeclinable past participle refers not to the subject, but to the agent of the verb, i.e. to the noun in the instrumental case. Thus: गृहमागम्य पित्रा निन्दितोऽहम्=On coming home, my father scolded me. (both the action of coming and that of scolding being performed by my father). Hence, if the voice is changed, the indeclinable past participle remains unchanged: गृहमागम्य पिता मां निन्दितवान्।
117. Locative and Genitive absolute
An absolute phrase is a phrase containing a participle, the subject of which is different from the subject of the main verb; e.g. : The sun having set, we went home. Every absolute phrase can be replaced by an adverb-clause:
e.g. : The boys being tired, the master stopped the class=Because the boys were tired, the master stopped the class.
The hunter having gone, the birds began to sing=After
the hunter went, the birds began to sing.
Your father being there, you did not rise from y0ur
seat=Although your father was there, you did not rise from your seat.
An absolute phrase can be translated into Sanskrit by the locative absolute. The subject is put in the locative case and the participle agrees with it in gender, number and case.
The present participle is used if the action of the absolute phrase is simultaneous with that of the main clause.
The past participle is used if the action of the absolute phrase precedes that of the main clause.
The active or passive participle is used according to the voice of the participle in the absolute phrase.
118. Examples
The soldiers: locative plural masculine–सैनिकेषु
throwing: active participle denoting an action simultaneous with that of the main clause: present, active participle–क्षिपत्सु
arrows: accusative plural–इषून्
सैनिकेषु इषून् क्षिपत्सु सेनापतिरश्वमारूढः।
The burden: locative singular masculine–भारे
being carried: passive participle denoting an action simultaneous with that of the main clause: present passive participle–उह्ममाने
by the servant: instrumental singular–किंकरेण
किंकरेणोह्ममाने भारे वयं क्षिप्रमचराम।
My brother: locative singular masculine–भ्रातरि
having drunk: active participle denoting an action which precedes that of the main clause: past participle active–पीतवति
water: accusative singular–जलम्
भ्रातरि जलं पीतवति पाठानहमपठम्।
The garland: locative singular feminine–मालायाम्
having been given: passive participle denoting an action which precedes that of the main clause: past participle passive–दत्तायाम्
मालायां दत्तायां बाला अनायन्।
When the absolute phrase is equivalent to a concessive clause implying disregard or contempt, the genitive absolute may also be used. अपि is usually added:
e.g. : His father looking on (=although his father is looking on), the boy beats his younger brother–पितुः पश्यतोऽपि बालः कनीयांसं भ्रातरं ताडयति।
120. When the subject of an adverb-clause is the same as that of the main clause, the use of the locative absolute remains possible if the voice of the adverb-clause can be changed:
e.g. After he had defeated the enemies, the king started for the palace.
Change of voice: The enemies having been defeated, the king
started for the palace.
Locative Absolute: अरिषु जितेषु राजा प्रासादं प्रस्थितः।
121. When the absolute phrase contains the present participle of the verb ‘to be’, it can be omitted in the locative absolute:
e.g. You being my protector (=since you are my protector), I have no fear–त्वयि रक्षितरि (सति) मम भयं नास्ति।
| |||||||
आ-दा | to receive | विप्रः | brahmin | धूर्त | rogue | प्रति-ईक्ष् (प्रतीक्षते) | to wait |
अनु-भू (अनुभवति) | to feel, to enjoy | कःचित् कःअयि | a certain | ततः | then | परि-ईक्ष् (परीक्षते) | to examine |
गौतमः | Gautama | यशः | sacrifice | उपायः | means | अभि-धा | to address |
अरण्यम् | forest | क्री | to buy | प्रकर्षः | excellence | कुक्कुरः | dog |
स्कन्धः | shoulder | वि-क्री | to sell | तलम् | base, foot | आ-कर्ण् (आकर्णयति) | to hear, to listen |
नि-धा | to put down | छागः | goat | आगमनम् | coming | निःसंशयम् | certainly |
साशङ्क | with fear |
अस्ति गौतमस्यारण्ये कश्चिद् ब्राह्मणः। स च यज्ञायान्यस्माद् ग्रामात् + छागं क्रीत्वा स्कन्धे नीतवान्।स गच्छन् धूर्ताभ्यामवलोकितः। ततस्तौ धूर्तौ चिन्तितवन्तौ–“यद्येष छागः केनाप्युपायेन लभ्यते तदा मतिप्रकर्षो भवेत्" इति।
ततस्तौ वृक्षयोस्तले तस्य ब्राह्मणस्यागमनं प्रतीक्ष्य मार्गे स्थितौ।
तत्रैकेन धूर्तेन गच्छन् स विप्रोऽभिहितः (हित comes from धा धातु)। “भो ब्राह्मण किं कुक्कुरः स्कन्धेनोह्यते” इति। विप्रेणोक्तम्–“नायं कुक्कुरः किन्तु यज्ञच्छागः” इति। तदनन्तरं द्वितीयेन धूर्तेन तथैवोक्तम्। तदाकर्ण्य ब्राह्मणश्छागं भूमौ निधाय परीक्ष्य च साशङ्कमवदत् –“मम छागः किं कुक्कुरो भवेत्” इति। प्रथमेन धूर्तेनोक्तम्–“पश्य।मा स्पृश। तीव्रैर्दन्तैस्त्वां दशेत्" इति।
भयाद् विप्रे क्षिप्रं गते धूर्तै सानन्दं छागं हृतवन्तौ।
I saw the minister and spoke to him. (2) The enemies having conquered, we fled. (3) The enemies having been conquered we sang. (4) The merchant sold two cows and bought one horse. (5) While the guests were arriving, all the servants adorned the house. (6) If you are alive, I too, am alive. (7) After blaming me, my mother consoled me. (8) While your honor was our king, our happiness always increased. (9) We all fell asleep while the teacher spoke. (10) If a lion is stronger than a jackal, you should certainly vanquish your enemy. (11) Dear friends, look at me and have pity on me. (12) When the two black horses have drunk water and eaten grass, the cows should be brought in. (13) As the baby was carried away by the thieves, the mother, overcome by sorrow, fell upon the ground. (14) Although his daughters had fallen into danger, the rogue did not stir from the house.
Lesson 25 ⬆
Infinitive in तुम् ( तुमुन् )
The Subordinate-Clause
122. The infinitive is formed by adding तुम् to the root after guṇating a
short medial vowel and a final vowel, e.g.: गम्-गन्तुम् ; जि-जेतुम् ।
Many verbs insert an इ before तुम्, e.g.: भू-भवितुम् ।
Verbs of the tenth conjugation keep their present base and insert इ, e.g.: चुर्-चोरयितुम् ।
Many verbs form their infinitive irregularly (See Verbs and their Principal Parts).
123. Use of the infinitive
द्रष्टुमारभ्यन्ते ।
A noun-clause introduced by the conjunction ‘that’ is
rendered into Sanskrit by a double accusative, e.g. : He thinks that Rāma is a hero (=he thinks Rāma to be a hero)–रामं वीरं विन्तयति।
A noun-clause introduced by a conjunctive pronoun is
equivalent to an adjective-clause e.g. : What he says is true (=that which he says is true)–यद् वदति तत्सत्यम्।
Indirect speech does not exist in Sanskrit and must always
be turned into direct speech. The end of the direct speech is marked by the word इति, e.g. : He told me that he had conquered the enemies (=“I have conquered the enemies”, so he told me)
–अह्रं शत्रून् जितवानिति सोऽवदत् ।
125. (2) Adjective-Clause
An Adjective-Clause is introduced by a relative pronoun.[see here for यद् declensions] The case of the relative pronoun depends on its own grammatical function in the adjective-clause.
The number and gender of the relative pronoun depend on the number and gender of its antecedent.
example :
The man to whom the book was given has gone away from the house.
Adjective-clause: ‘to whom the book was given’ :
[The relative pronoun is- to whom; how to express in Sanskrit?]
It’s put into:
[Full sentence looks like this in Sanskrit] यस्मै पुस्तकं दत्तम् स गृहाद् गतः
[It’s adjective clause alone:] यस्मै पुस्तकं दत्तम्
[This topic should be considered incomplete at this time]
126. Only the first four numerals are declined in the the three genders:
एक (one)-declined in एकवचनम् | द्वि (two)-declined in द्विवचनम् | |||||
| Masc. | Fem. | Neut. | Masc. | Fem. | Neut. |
प्रथमा | एकः | एका | एकम् | द्वौ | द्वे | द्वे |
द्वितीया | एकम् | एकाम् | एकम् | द्वौ | द्वे | द्वे |
तृतीया | एकेन | एकया | Like the masc. | द्वाभ्याम् | ||
चतुर्थी | एकस्मै | एकस्यै | द्वाभ्याम् | |||
पञ्चमी | एकस्मात् | एकस्याः | द्वाभ्याम् | |||
षष्ठी | एकस्य | एकस्याः | द्वयोः | |||
सप्तमी | एकस्मिन् | एकस्याम् | द्वयोः |
त्रि (three)-declined in बहुवचनम् | चतुर् (four)-declined in बहुवचनम् | |||||
| Masc. | Fem. | Neut. | Masc. | Fem. | Neut. |
प्रथमा | त्रयः | तिस्रः | त्रीणि | चत्वारः | चतस्रः | चत्वारि |
द्वितीया | त्रीन् | तिस्रः | त्रीणि | चतुरः | चतस्रः | चत्वारि |
तृतीया | त्रिभिः | तिसृभिः | Like the Masc. | चतुर्भिः | चतसृभिः | Like the Masc. |
चतुर्थी | त्रिभ्यः | तिसृभ्यः | चतुर्भ्यः | चतसृभ्यः | ||
पञ्चमी | त्रिभ्यः | तिसृभ्यः | चुतर्भ्यः | चतसृभ्यः | ||
षष्ठी | त्रयाणाम् | तिसृणाम् | चतुर्णाम् | चतसृणाम् | ||
सप्तमी | त्रिषु | तिसृषु | चतुर्षु | चतसृषु |
| |||||||
समर्थ | able | अर्ह् (अर्हति) | to deserve | दोषः | fault, defect | अनुरागः | love |
असमर्थ | unable | यत् (यतते) | to strive | गुणवत् | virtuous | संमानय (संमानयति) | to esteem, to honor |
शक्य | capable of being done | युज्यते | it is proper | गुणरागिन् | lover of virtue | संसद् (संसत्) | assembly f. |
प्रशमः | cessation | खिद् (खिद्यते) | to be depressed | कलङ्कः | spot, mark | उत्सारणम् | driving away |
प्रशमं नी | to check | शक् | to be able | व्याधिः | disease m. | राजवल्लभः | courtier |
सारथिः | charioteer m. | आ-रुह् (आरोहति) | to mount, to climb | जातमात्रः | hardly born | अतिपुष्टाङ्गयुक्त | strongly built |
वा | or |
II. ⬆ Translate the following into English:
दोषमपि गुणवति जने दृष्ट्वा गुणरागिणो न खिद्यन्ते।
प्रीत्यैव शशिनि पतितं पश्यति लोकः कलङ्कमपि॥ (१)
यं यं नृपोऽनुरागेण संमानयति संसदि।
तस्य तस्योत्सारणाय यतन्ते राजवल्लभाः (२)
जातमात्रं न यः शत्रुं व्याधिं वा प्रशमं नयेत् ।
अतिपुष्टाङ्गयुक्तोऽपि स पश्चात्तेन हन्यते ॥ (३)
(४) नद्यां स्नातुं वयमागताः। (५) यद् वदति मूर्खस्तद् मतिमान् श्रातुं नेच्छति।
(६) त्वयि प्रसन्ने मम किं गुणेन, त्वय्यप्रसन्ने मम किं गुणेन (७) येषां विद्या नास्ति तेभ्यः
कुप्यति गुरुः। (८) एतावद् दुःखं सोढुमसमर्थास्मीत्युक्त्वा नारी विषण्णा भूत्वा वृक्षस्य
तले उपाविशत्। (Here I put तले in locative singular vs. original which had it in 1st case)
(९) पापं परिहर्तव्यमिति मन्यन्ते साधवः (१०) गच्छेत्युक्तं तया।
III. Translate the following into Sanskrit
IV. Change the voice in the following:
धीमत्या गायिकया गातुमारभ्यताम्।
मया आत्मानं बोद्धुं गितापठ्यत।
This second sentence has been changed completely from the original.
Lesson 26 ⬆
The Adverb-Clause
127. The adverb-clause expresses a particular circumstance of the action of the main clause. In Sanskrit, the adverb clause generally precedes the main clause and is introduced by a conjunctive adverb to which a simple adverb corresponds in the main clause. Example: ‘The tree lies where it fell’ will be translated into Sanskrit as “Where the tree fell, there it lies.”
128. List of Adverbs
Time | Interrogative | Conjunctive | Simple | Indefinite |
कदा (when?) | यदा (when) | तदा (then) | कदाचित् (at times) | |
यावत् (while) | यावत् (–) | सर्वदा (always) | ||
Place | कुत्र, क्व (Where ?) | यत्र (Where) | तत्र (there) | सर्वत्र (everywhere) |
Manner | कथम् (how?) | यथा (as) | तथा (so) | कथञ्चित् (somehow) |
Cause Condition Concession | किम् (Why?) – – | यतः (because) यदि (if) यद्यपि (although) | (ततः) तर्हि (then) तथापि (yet) |
Examples
You came when the guests had gone– यदातिथयो गतास्तदा त्वमागच्छः।
Sit down while I fetch water– यावदहं जलमानयामि तावदुपविश ।
They stood where the hero fell– यत्र वीरोऽपतत् तत्र तेऽतिष्ठन्।
Virtues adorn the heart as flowers adorn the tree – यथा पुष्पाणि वृक्षं तथा गुणा हृदयं भूशयन्ति।
He does not speak because his friends have left him–यतो मित्राणि तमत्यजन् स न भाषते।
If your mother comes, you should wait upon her–यदि मातागच्छत् (तर्हि) तां सेवेथाः ।
Although I live in the forest, I still remember my friend– यद्यपि वने वसामि तथापि मित्राणि स्मरामि।
129 When an adverb-clause is translated by an indeclinable past participle or by a locative or genitive absolute, the conjunctive and simple adverbs are not translated (See Lesson 24).
130. The numerals एक, द्वि, त्रि, चतुर् agree in gender and case with the following noun/noun they qualify.
The numerals from पञ्चन् (five) to नवदशन् (nineteen) are declined alike in the three genders. They agree in case with the noun they qualify. Except for षष् (six) and अष्टन् (eight) they are all declined like पञ्चन्
[All these below are in बहुवचनम्]
| पश्चन् | षष् | अष्टन् |
प्रथमा | पञ्च | षट् | अष्ट or अष्टौ |
द्वितीया | पञ्च | षट् | अष्टा or अष्टौ |
तृतीया | पञ्चभिः | षड्भिः | अष्टभिः or अष्टाभिः |
चतुर्थी | पञ्चभ्यः | षड्भ्यः | अष्टभ्यः or अष्टाभ्यः |
पञ्चमी | पञ्चभ्यः | षड्भ्यः | अष्टभ्यः or अष्टाभ्यः |
षष्ठी | पञ्चानाम् | षण्णाम् | अष्टानाम् |
सप्तमी | पञ्चसु | षट्सु | अष्टसु or अष्टासु |
131. Cardinals and Ordinals from One to Nineteen
Cardinals (1, 2, etc.) | Ordinals (first, second etc) | Cardinals | Ordinals |
एक | प्रथम -मा | दशन् | दशम -मी |
द्वि | द्वितीय -या | एकादशन् | एकादश -शी |
त्रि | तृतीय -या | द्वादशन् | द्वादश -शी |
चतुर् | चतुर्थ -र्थी | त्रयोदशन् | त्रयोदश -शी |
(other form) | तुरीय -या | चतुर्दशन् | चतुदेश -शी |
(another form) | तुर्य -र्या | षञ्जदशन् | पञ्चदश -शी |
पञ्चन् | पञ्चम -मी | षोडशन् | षोडश -शी |
षष् | षष्ठ -ष्ठी | सप्तदशन् | सप्तदश -शी |
सप्त | सप्तम -मी | अष्टादशन् | अष्टादश -शी |
अष्टम | सष्टम -मी | नवदशन् | नवदश -शी |
नवन् | नवम् -मी |
132. प्रथम, द्वितीय and त्रतीय are optionally declined like pronouns in the dative, ablative, and locative singular.
All ordinals form their feminine in ई except प्रथम, द्वितीय, तृतीय, तुरीय,
and तुर्य which form their feminine in आ।
| |||||||
पक्षिन् (पक्षी) m. | bird | दिनम् | day | सजल | having water | भुजगः | serpent |
सेना | army | दिवसः | day | द्वयम् | pair | भुजगी | female serpent |
सैनिकः | soldier | सप्ताहः | week | त्रयम् | group of three | अणडः | egg |
सेनापतिः m. | general | मासः | month | चतुष्टयम् | group of four | बुभुक्षित | famished |
आम्रम् | mango | वर्षम् | year | क्षुधार्त | famished | क्षीण | lean, emaciated |
रुप्यम् | rupee | शताब्दम् | century | महिला | woman | निष्करुण | pitiless |
आणकः | anna | ऋणम् | debt | स्व | one’s own | पुरुषः | man |
वैद्यः | doctor | ऋणदातृ | money-lender | तन्द्रा | sluggishness | हातव्य | to be avoided |
श्रोत्रियः | learned brahmin | यमः | yama | सहोदरः | brother | भूतिः f. | prosperity |
दीर्घसूत्रता | slowness | प्राणाः (m.pl.) | life | भागवतः | devotee | हृदयम् | heart |
प्रभवः | origin | भावसमन्वित | wise | बुधः | wise man | बुद्धिः f. | intelligence |
मत्तः | from me | क्रोशः | two miles | वस्तव्य | to be dwelt in | इह मूत्यम् | here price |
योजनम् | eight miles | आलस्यम् | laziness | मूल्यम् | price |
Exercises ⬆
II. Translate the following into English:
१) अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते।
इति मत्वा भजन्ते मां वुधा भावसमन्विताः॥
२) वैद्यराज नमस्तुभ्यं यमराजसहोदर।
यमस्तु हरति प्राणान् वैद्यः प्राणान् धनानि च॥
(३) त्यजेत् क्षुधार्ता महिला स्वपुत्रं खादेत् क्षुधार्ता भुजगी स्वमण्डम्।
बुभुक्षितः किं न करोति पापं क्षीणा नरा निष्करुणा भवन्ति॥
(४) षड् दोषाः पुरुषेणेह हातव्या भूतिमिच्छता।
निद्रा तन्द्रा भयं क्रोध आलस्यं दीर्घसूत्रता॥
(५) तत्र मित्रं न वस्तव्यं यत्र नास्ति चतुष्टयम्।
ऋणदाता च वैद्यश्च श्रोत्रियः सजला नदी॥
III. Translate the following Exercises into Sanskrit(keeping the following things in mind):
in the accusative:
the instrumental:
Exercises
country.
four days.
nothing lighter than a pure mind
IV. Conversation between a fruit-seller and a customer.
आम्रम् । आम्रम् ।
कीदृशं फलं तवास्ति। आम्राणि पश्यानि।
पश्यतु भवान् । तादृशं फलमद्य कुत्र भवता प्राप्तुं शक्यते ?
मूल्यं कियद् वद।
द्वादशाम्राणि चतुर्भि रूप्यैर्विक्रीयन्ते।
किं वदसि ? चत्वारि रूप्याणि। तावन्मूल्यं दातुमसमर्थोऽस्मि ।
साधु। कियत् भवता दातुं शक्यम् ?
द्वादशानां द्वे रूप्याणि।
भवान् मां परिहसितुमिच्छति। येन मूल्येनैतानि फलानि मया क्रीतानि तद् भवतो मूल्याद् भूयः।
भवतु। अहं गच्छामि।
तिष्ठतु भवान् । मम वचनं श्रूयताम्।
तव वचनं श्रोतुं नेच्छामि। अलं कलहेन। चत्वारीति त्वयोक्तम् । द्वे इति मयोक्तम्।
द्वादशानां त्रीणि रूप्याणि दातुं युज्यते।
साधु। कियन्ति फलानि यच्छामि।
एकं दीयताम्।
Three types of men:(translate to English)
प्रारभ्यते न खलु विघ्नभयेन नीचैः
प्रारभ्य विघ्नविहता विरमन्ति मध्याः। (*विहता → opposed, impeded, resisted-original has error)
विघ्नैः* पुनः पुनरपि प्रतिहन्यमानाः
प्रारभ्य चोत्तमजना न परित्यजन्ति॥
Appendix
Verbal Roots With Their Principal Parts ⬆
How to look up roots online?
Procedure I-Looking up just the 10 tenses and moods and the undeclined forms of the Kṛdāntas.
Procedure II-This site will in addition to giving the 10 tenses/moods conjugations, also give the fully declined forms of the participles we study in this book.
Procedure III is bypassing online, and looking for things here, however, it is very limited compared to online. Nonetheless, if you use it, the advantage is you can do a text search and it can come back with something from anywhere in the book that may be helpful, whereas with these online dictionaries, one has to be rather perfect with their entry. With searching in this book, there is a lot of room for error.
Now, what has been given from Antoine in alphabetical order.
From the present tense in the active voice, the imperfect, imperative and potential active, and the present participle active are derived.
From the present tense in the passive voice, the imperfect,
imperative and potential passive, and the present participle passive are derived.
From the perfect passive participle(past p.p.), the perfect active participle in क्तवत् is derived.
The indeclinable past participle/gerund and the infinitive are given independently.
The present tense active of verbs which do not belong to the first, fourth, sixth, and tenth conjugation, is not given, अस् (to be) and कृ (to do) excepted. (editors added a few of the other forms).
[editorial addition: Under the heading Verbal Root is given the following information in order: the Dhātu itself–the definitions–(the Gaṇa number-whether it's A, P, U)-Finally after the parentheses, there is either S, A, or V. “S” indicates a Dhātu which takes इट. “A” stands for a Dhātu that does not take इट्. “V”stands for a Dhātu which optionally takes इट्.
Explained: If you look at the Dhātus that take इट्–labeled “S”, you will see a pattern in the ppp, ind.past p. and infinitive where इ is added after the root but before the terminations.]
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
अट् to roam, to wander (1P) S | अटति | अट्यते | अटित | अटित्वा | अटितुम् |
अर्च् to worship (1P) S | अर्चति | अर्च्यते | अर्चित | अर्चित्वा | अर्चितुम् |
अर्थ् to request (10A) S | अर्थयते | अर्थ्यते | अर्थित | अर्थयित्वा | अर्थयितुम् |
अर्ह् to worship, to deserve (1P) S | अर्हति | अर्यते | अर्हित | अर्हित्वा | अर्हितुम् |
अव् to protect, to defend, to please, to satisfy, to like, to wish, to desire, to favor, to promote (1P) S | अवति | अव्यते | अवित | अवित्वा | अवितुम् |
अस to be (2P) S | अस्ति | भूयते | भूत | भूत्वा | भवितुम् |
अस् to throw (4P) S | अस्यति | अस्यते | अस्त | असित्वा | असितुम् |
इष् to wish (6P) S | इच्छति | इष्यते | इष्ट | इष्ट्वा | एष्टुम् |
ईक्ष् to see (1A) S | ईक्षते | ईक्ष्यते | ईक्षित | ईक्षित्वा | ईक्षितुम् |
उज्झ् to abandon (6P) S | उज्झति | उज्झ्यते | उज्झित | उज्झित्वा | उज्झितुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
उष् to burn; to punish (1P) S | ओषति | उष्यते | उषित | ओषित्वा | ओषितुम् |
एध् to prosper; to grow (1A) S | एधते | एध्यते | एधित | एधित्वा | एधितुम् |
कथ् to tell (10U) S | कथयति-ते | कथ्यते | कथित | कथयित्वा | कथयितुम् |
कम्प् to shake (1A) S | कम्पते | कम्प्यते | कम्पित | कम्पित्वा | कम्पिततुम |
काश् to shine (1A) S | काशते | काश्यते | काशित | काशित्वा | काशितुम् |
कुप् to be angry (4P) S | कुप्यति | कुप्यते | कुपित | कुपित्वा | कोपितुम् |
कुस् to embrace (4P) S | कुस्यति | कुस्यते | कुसित | कुसित्वा | कोसितुम् |
कृ to do (8U) A | करोति | क्रियते | कृत | कृत्वा | कर्तुम् |
कृत् to cut; to divide (6P) S | कृन्तति | कृत्यते | कृत्त | कर्तित्वा | कर्तितुम् |
कृष् to draw, pull; plow (1P) A | कर्षति | कृष्यते | कृष्ट | कृष्ट्वा | क्रष्टुम् |
कृष् to make furrows; to plow (6U) A | कृषति | कृष्यते | कृष्ट | कृष्ट्वा | क्रष्टुम् |
कृृ to pour out; to scatter (6P) S | किरति | कीर्यते | कीर्ण | कीर्त्वा | करितुम् |
कॢप् to be fit for ; to be fit for; to accomplish; to produce (1A) V | कल्पते | कॢप्त | कल्पित्वा | कल्पितुम् | |
क्रम् to walk, to step (1U, 4P) S | क्रामति क्राम्यति | क्रम्यते | क्रान्त | क्रान्त्वा | क्रान्तुम् |
क्री to buy (9U) A | क्रीणाति | क्रीयते | क्रीत | क्रीत्वा | क्रेतुम् |
क्रीड् to play (1P) S | क्रीडति | क्रीड्यते | क्रीडित | क्रीडित्वा | क्रीडितुम |
क्रुध् to be angry (4P) A | क्रुध्यति | क्रुध्यते | क्रुद्ध | क्रुद्ध्वा | क्रोद्धुम् |
क्रुश् to call; to cry (1P) A | क्रोशति | क्रुश्यते | क्रुष्ट | क्रुष्ट्वा | क्रोष्टुम् |
क्लम् to be tired (1, 4P) S | क्लामति (1) क्लाम्यति (4) | क्लम्यते (1,4) | क्लान्त (1,4) | क्लान्त्वा(1,4) | क्लमितुम(1,4) |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
क्लिश् to suffer; to be afflicted (4A) S | क्लिश्यते | क्लिश्यते | क्लिष्ट | क्लिष्ट्वा | क्लेशितुम |
क्षण् to hurt; to break, to kill (8U) | क्षण्यते | क्षत | |||
क्षम् to endure; to allow; to suffer; to pardon (1A, 4P) V | क्षमते क्षाम्यति | क्षम्यते | क्षान्त | क्षमित्वा | क्षमितुम क्षन्तुम् |
क्षल् to wash (10U) S | क्षालयति | क्षल्यते | क्षालित | क्षालयित्वा | क्षालयितुम् |
क्षि to decay (1P) A | क्षयति | क्षीयते | क्षित क्षीण | क्षित्वा | क्षेतुम् |
क्षिप् to throw (6U) A | क्षिपति | क्षिप्यते | क्षिप्त | क्षिप्त्वा | क्षेप्तुम् |
क्षुध् to be hungry (4P) A | क्षुध्यति | क्षुध्यते | क्षुधित | क्षुधित्वा | क्षोधितुम् |
क्षुभ् to tremble (4P) S | क्षुभ्यति | क्षुब्ध | क्षुभित्वा | क्षोभितुम् | |
खन् to dig (1U) S | खनति-ते | खन्यते-खायते | खात | खात्वा-खनित्वा | खनितुम् |
खाद् to eat, to devour (1P) S | खादति | खाद्यते | खादित | खादित्वा | खादितुम् |
गण् to count, to enumerate (10U) S | गणयति-ते | गण्यते | गणित | गणयित्वा | गणयितुम् |
गद् to speak (1P) S | गदति | गद्यते | गदित | गदित्वा | गदितुम् |
गम् to go (1P) A | गच्छति | गम्यते | गत | गत्वा | गन्तुम् |
गर्ह् to blame (1A) S | गर्हते | गरह्यते | गर्हित | गर्हित्वा | गर्हितुम् |
गाह् to dive into; to bathe (1A) | गाहते | गाह्यते | गाढ-गाहित | गाड्वा-गाहित्वा | गाडुम्-गाहितुम् |
गुह् to hide; to cover; to keep secret (1U) S | गूहति-ते | गु्ह्यते | गूढ | गूहित्वा | गूहितुम् |
गै to sing (1P) A | गायति | गीयते | गीत | गीत्वा | गातुम् |
ग्रस् to swallow (1A) S | ग्रसते | ग्रस्यते | ग्रस्त | ग्रसत्वा | ग्रसितुम् |
ग्रह् to take hold of, to seize (9U) S | गृह्यते | गृहीत | गृहीत्वा | ग्रहीतुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
ग्लै to fade; to be weary (1P) A | ग्लायति | ग्लायते | ग्लान | ग्लात्वा | ग्लातुम् |
घुष् to proclaim aloud (10U) S | घोषयति-ते | घोष्यते | घुषित-घोषित | घोषयित्वा | घोषयितुम् |
घ्रा to smell (1P) A | जिघ्रति | घ्रायते | घ्रात-घ्राण | जिघ्रित्वा | घ्रातुम् |
चर् to move; to walk (1P) S | चरति | चर्यते | चरित | चरित्वा | चरितुम् |
चल् to stir, to shake (1P) | चलति | चल्यते | चलति | चलित्वा | चलितुम् |
चि to heap up; to collect (5U) A | चीयते | चित | चित्वा | चेतुम् | |
चिन्त् to think (10U) S | चिन्तयति-ते | चिन्त्यते | चिन्तित | चिन्तयित्वा | चिन्तयितुम् |
चुर् to steal (10U) S | चोरयति-ते | चोर्यते | चोरति | चोरयित्वा | चोरयितुम् |
चेष्ट् to stir; to make effort (1A) S | चेष्टते | चेष्ट्यते | चेष्टत | चेषटित्वा | चेष्टितुम् |
छद् to cover; to conceal (1,10U) | छदति-ते छादयति-ते | छाद्यते | छन्न छादित | छत्त्वा | छदितुम् |
छिद् to cut; to mow (7U) A | छिद्यते | छिन्न | छित्वा | चेतुम् | |
जन् to be born (4A) S | जायते | जन्यते | जात | जात्वा | जातुम् |
जप् to mutter; to invoke in a low voice (1P) | जपति | जप्यते | जपित | जपित्वा | जपितुम् |
जल्प् to murmur; to prattle (1P) S | जल्पति | जल्प्यते | जल्पित | जल्पित्वा | जल्पितुम् |
जि to conquer (1P) A | जयति | जीयते | जित | जित्वा | जेतुम् |
जीव् to live (1P) S | जीवति | जीव्ते | जीवित | जीवित्वा | जिवितुम् |
जॄ to grow old (4P) S | जीर्यति | जीर्यते | जीर्ण | जरित्वा | जरितुम् |
ज्ञा to know (9P) to know | ज्ञयते | ज्ञात | ज्ञात्वा | ज्ञातुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
ज्वल् to burn; to glow (1P) S | ज्वलति | ज्वल्यते | ज्वलित | ||
डी to fly (1A, 4A) S | डयते डीयते | डीन | डयितुम् | ||
तड् to beat (10U) S | ताडयति-ते | ताड्यते | ताडित | ताडयित्वा | ताडयितुम् |
तन् to spread (8U) S | तन्यते तायते | तत | तत्वा | तन्तुम् | |
तप् to heat; to shine (1P) S | तपति | तप्यते | तप्त | तप्त्वा | तप्तुम् |
तुद् to strike; to wound (6U) A | तुदति | तुद्यते | तुन्न | तुत्त्वा | तोदितुम् |
तुल् to weigh; to examine (10U) S | तोलयति-ते | तोल्यते | तोलित | तोलयित्वा | तोलयितुम् |
तुष् to be pleased (4P) A | तुष्यति | तुष्यते | तुष्ट | तुष्ट्वा | तोष्दुम् |
तृप् to be satisfied; to be pleased (4P) V | नृप्यति | नृप्त | नृप्त्वा | नर्पितुम | |
तृृ to swim; to cross over (1P) S | तरति | तीर्यते | तीर्ण | तीर्त्वा | नरितुम् नरीतुम् |
त्यज् to abandon (1P) A | त्यजति | त्यज्यते | त्यक्त | त्यक्त्वा | त्यक्तुम् |
त्वर् to hasten; to move with speed (1A) S | त्वरते | त्वरित तूर्ण | त्वरित्वा | त्वरितुम् | |
दंश् to bite; to sting; to speak (1P) A | दशति | दश्यते | दष्ट | दष्ट्वा | दंष्टुम् |
दण्ड् to punish; to fine (10U) | दण्डयति-ते | दणड्यते | दण्डित | दण्डयित्वा | दण्डयितुम् |
दम् to be tamed (4P) S | दाम्यति | दम्यते | दान्त दीमत | दात्वा दमित्वा | दमितुम् |
दह् to burn; to pain (1P) A | दहति | दह्यते | दग्ध | दग्ध्वा | दग्धुम् |
दा to give (1P) A | यच्छति | दीयते | दत्त | दत्वा | दातुम् |
दिव् to play; to wish; to sell; to shine; to praise; rejoice; to be drunk or mad; to be sleepy; to go (4P) S | दीव्यति | दीव्यते | द्यूत | दिव्त्वा | देवितुम् |
दिश् to point out; to show; to grant; allow (6U) A | दिशति | दिश्यते | दिश्ट | दिष्ट्वा | देष्दुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
दृ to honor; to regard (6A) A | द्रियते | दृत | |||
दृश् to see; to visit;; to know (1P) S | पश्यति | दृश्यते | दृष्ट | दृष्ट्वा | द्रष्टुम् |
द्युत् to shine (1A) S | द्योतते | द्युतित | द्युतित्वा | द्योतितुम् | |
द्रु to melt; to run; to flow (1P) A | द्रवति | द्रूयते | द्रुत | द्रुत्वा | द्रोतुम् |
धा to put; to grant; to bear; to produce (3U) | धीयते | हित | धतुम् | ||
धाव् to run; to wash; to cleanse (1U) S | धावति | धाव्यते | धावित | धावित्वा | धावितुम् |
धृ to hold (1U) to hold; to bear; to support | धरति-ते | ध्रियते | धृत | धृत्वा | धर्तुम् |
धृ to owe (10U) | धारयति | धातित | |||
ध्मा to exhale; to blow; to throw away (1P) A | धमति | धम्यते | ध्मात | ध्मात्वा | ध्मातुम् |
ध्यै to think of; to ponder over; to contemplate (1P) A | ध्यायति | ध्यायते | ध्यात | ध्यात्वा | ध्यातुम् |
नद् to sound (1P) S | नदति | नद्यते | नदित | नदित्वा | नदितुम् |
नम् to salute (1U) A | नमति | नम्यते | नत | नत्वा | नन्तुम् |
नश् to perish (4P) A | नश्यति | नष्ट | नष्ट्वा | नष्टुम् | |
नह् to bind (4U) A | नह्यति | नह्यते | नद्ध | नद्ध्वा | नद्धुम् |
निन्द् to blame (1P) A | निन्दति | निन्द्यते | निन्दित | निन्दित्वा | निन्दितुम् |
नी to lead (1U) A | नयति | नीयते | नीत | नीत्वा | नेतुम् |
नृत् to dance (4P) A | नृत्यति | नृत्यते | नृत्त | नर्तित्वा | नर्तितुम् |
पच् to cook; to digest (1U) A | पचति | पच्यते | पक्व | पक्त्वा | पक्तुम् |
पठ् to read; to study; to describe (1P) S | पठति | पठ्यते | पठित | पठित्वा | पठितुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
पत् to go; to fall; to alight (1P) S | पतति | पत्यते | पतित | पतित्वा | पतितुम् |
पद् to go (4A) A | पद्यते | पन्न | पत्त्वा | पत्तुम् | |
पा to drink; to absorb (1P) A | पिबति | पीयते | पीत | पीत्वा | पातुम् |
पा to protect (2P) A | पायते | पात | पातुम् | ||
पाल् to protect (10U) S | पालयति-ते | पाल्यते | पालित | पालयित्वा | पालयितुम् |
पीड् to oppress; to hurt; to oppose (10U) S | पिडयति-ते | पीड्यते | पीडित | पीडयित्वा | पीडयितुम् |
पुष् to nourish (4P) S | पुष्यति | पुष्यते | पुष्ट | पुष्ट्वा | पोषितुम् |
पूज् to adore; to receive with honor; to worship (10U) S | पूजयति | पूज्यते | पूजित | पूजयित्वा | पूजयितुम् |
पृृ to fill; to blow; to refresh (3P) S | पूर्यते | पूर्ण | पूर्त्वा | ||
प्रच्छ् to ask; to seek for (6P) A | पृच्छति | पृच्छ्यते | पृष्ट | पृष्ट्वा | प्रष्टुम् |
प्री to please (10U) S | प्रीणयति-ते | प्रीयते | प्रीत | प्रीत्वा | प्रेतुम् |
फल् to burst; to split; to open (1P) | फलति | फलित | फलित्वा | फलितुम् | |
बन्ध् to bind; to attract; to form (9P) A | बध्यते | बद्ध | बद्ध्व antoine बन्धित्वा g.dict. | बन्द्धुम् = banddhum बन्धितुम् | |
बाध् to obstruct; to oppose; to torment (1A) S | बाधते | बाध्यते | बाधित | बाधित्वा | बाधितुम् |
बुध् to know (4) | बुध्यते | बुध्यते | बुद्ध | बुद्ध्वा | बोद्धुम् |
भक्ष् to eat; to bite; to use (10U) S | भक्षयति-ते | भक्ष्यते | भक्षित | भक्षयित्वा | भक्षयितुम् |
भज् to divide(from antoine)(from Dhātukoṣa: to serve, to take possession of) (1U-usually A) A | भजति-ते | भज्यते | भक्त | भक्त्वा | भक्तुम् |
भञ्ज to break; to split; to disappoint (7P) A | भज्यते | भग्न | भङ्क्त्वा/ भक्त्वा goldendict. | भङ्क्तुम् | |
भाष् to speak; to call (1A) S | भाषते | भाष्यते | भाषित | भाषित्वा | भाषितुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
भिद् to cleave; to separate; to break down (7U) A | भिद्यते | भिन्न | भित्त्वा | भेत्तुम् | |
भू to be; to live; to be born; to become (1P) S | भवति-ते | भूयते | भूत | भूत्वा | भवितुम् |
भ्रंश् to fall; to decline (4P) S | भ्रश्यति | भ्रश्यते | भ्रष्ट | भ्रष्ट्वा | भ्रंशितुम् |
भ्रम् to move or go about-for 1; to wander-for 4 (1P,4P) S | भ्रमति भ्राम्यति | भ्रम्यते | भ्रान्त | भ्रान्त्वा | भ्रमितुम् |
मद् to be glad; to be drunk (4P) S | माद्यति | मद्यते | मत्त | मदित्वा | मदितुम् |
मन् to know; to think (4A) A | मन्यते | मन्यते | मत | मत्वा | मन्तुम् |
मन्त्र् to mutter; to speak; to consult (10A) S | मन्त्रयते | मन्त्र्यते | मन्त्रित | मन्त्रयित्वा | मन्त्रयितुम् |
मस्ज् to bathe; to purify; to sink (6P) A | मज्जति | मज्ज्यते | मग्न | मक्त्वा | |
मा to measure; to limit; to compare with (2P) A | मीयते | मित | मित्वा | मतुम् | |
मार्ग् to seek for (10U) S | मार्गयति-ते | मार्गित | |||
मिल् to join; to be united (6P) S | मिलति | मिल्यते | मिलित | मुलित्वा | मेलितुम् |
मुच् to set free; to liberate; to abandon (6U) A | मुञ्चति | मुच्यते | मुक्त | मुक्त्वा | मोक्तुम् |
मुद् to rejoice; to be glad (1A) S | मोदते | मुदित | मुदित्वा | मोदितुम् | |
मुह् to become confused; to be silly; to faint (4P) V | मुह्यति | मुह्यते | मुग्घ मूढ | मुग्ध्वा / मूढ्वा | मोग्धुम् / मोग्ढुम् |
मृ to die; to perish (6A) A | म्रियते | मृत | मृत्वा | मर्तुम् | |
मृश् to touch; to shake; to consider (6P) A | मृशति | मृश्यते | मृष्ट | मृष्ट्वा | मर्ष्तुम् |
म्ना to repeat in the mind; to learn; to remember (1P) A | मनति | म्रायते | म्नात |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
म्लै to be sad; to faee; to grow weary (1P) A | म्लायति | म्लान | |||
यज् to sacrifice; to worship with sacrifices; to give; to worship; to consecrate (1U) A | यजति | इज्यते | इष्ट | इष्ट्वा | यष्टुम् |
यत् to attempt; to strive after; to labor (1A) S | यतते | यत्यते | यतित | यतित्वा | यतितुम् |
यम् to restrain/to check; to offer; to lift up; to show (1P) A | यच्छति | यत्यते | यत | यत्वा | यन्तुम् |
याच् to beg; to demand in marriage (1U) S | याचते | याच्यते | याचित | याचित्वा | याचितुम् |
युज् to unite; to appoint; to prepare; to give (7U) A | युजयते | जुक्त | युक्त्वा | योक्तुम् | |
युध् to fight; to conquer in fight (4A) A | युध्यते | युध्यते | युद्ध | युद्ध्वा | योद्धुम् |
रक्ष् to protect; to avoid (1P) S | रक्षति | रक्ष्यते | रक्षित | रक्षित्वा | रक्षितुम् |
रच् to arrange, prepare; plan (1U) S | रचयति - ते | रच्यते | रचित | रचयित्वा | रचयितुम् |
रभ् to begin; to embrace; to long for (1A) A | रभते | रभ्यते | रब्ध | रब्ध्वा | रब्धुम् |
रम् to play; to rejoice at; to take rest (1A) A | रमते | रम्यते | रत | रत्वा | रन्तुम् |
राज् to shine; to glitter; to appear; to direct (1U) S | राजति-ते | राजित | राजित्वा | राजियुम् | |
रुच् to please; to shine; to look (1A) S | रोचते | रुचित | रुचित्वा | रोचितुम् | |
रुध् to obstruct; to hide; to oppose; to hold up (7U) A | रुध्यते | रुद्ध | रुद्ध्वा | रोचितुम् | |
रुह् to germinate; to rise; to grow; to reach (1) | रोहति | रुह्यते | रूढ | रूढ्वा | रोढुम् |
लङ्घ् to leap; to transgress; to go beyond; to fast (1A) S | लङ्घति | लंघ्यते | लङ्घित | ||
लज् to be ashamed; to blush (6A) S | लज्जते | लज्यते | लज्जित | ||
लभ् to get; to take; to have; to be able (1A) A | लभते | लभ्यते | लब्ध | लब्ध्वा | लब्धुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
लिख् to write; to rub; to touch (6P) S | लिखति | लिख्यते | लिखित | लेखित्वा | लेखितुम् |
लिप् to anoint; to stain; to cover (6U) A | लिम्पति | लिम्पते | लिप्त | लिप्त्वा | लेप्तुम् |
ली to stick/adhere; to melt (9P) A | लीपते | लीन | लीत्वा | लेतुम् | |
लुट् to roll; to wallow on the ground (4P) S | लुट्यति | लुट्यते | लुटित | ||
लुप् to break; to take away; to suppress (6U) A | लुम्पति | लुम्पते | पुप्त | लुप्त्वा | लोप्तुम् |
लुभ् to covet; to be perplexed (4P) S | लुभ्यति | लुभ्यते | लुब्ध | लुब्ध्वा | लोब्धुम् |
लू to cut off; to divide (9U) S | लूयते | लून | लवित्वा | लवितुम् | |
वच् to speak; to relate (2P) A | उच्यते | उक्त | उक्त्वा | वक्तुम् | |
वद् to say, to tell, to lay down (1P) S | उच्यते | उदित | उदित्वा | वदितुम् | |
वन्द् to salute; to praise; to adore (1A) S | वन्दते | वन्द्यते | वन्दित | वन्दित्वा | वन्दितुम् |
वप् to sow; to scatter (1U) A | वपति | उप्यते | उप्त | उप्त्वा | वप्तुम् |
वम् to vomit; to pour out (1A) S | वमति | वम्ययते | वान्त | वान्त्वा | वमितुम् |
वस् to dwell; to be; to spend (time) (1P) A | वसति | उष्यते | उषित | उषित्वा | वस्तुम् |
वह् to bear along; to carry; to flow (1U) A | वहति | वह्यते | ऊढ | ऊढ्वा | वोढुम् |
विद् to get; to find (6U) A | विन्दति | विद्यते | वित्त विन्न | वित्वा | वेत्तुम् |
विश् to enter (6P) A | विशति | विश्यते | विष्ट | विष्ट्वा | वेष्टुम् |
वृत् to exist; to happen; to occupy; to live on (1A) S | वर्तते | वृत्यते | वृत्त | वृत्त्वा | वर्तितुम् |
वृध् to increase, to grow (1A) S | वर्धते | वृध्यते | वृद्ध | वृद्ध्वा | वर्धितुम् |
व्यध् to pierce; to hurt (4P) A | विध्यति | विध्यते | विद्ध | विद्ध्वा | व्यद्धुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
व्रज् to proceed; to pass away; to go (1P) S | व्रजति | व्रज्यते | व्रजित | व्रजित्वा | व्रजितुम् |
शंस् to praise; to relate; to suggest (1P) A | शंसति | शस्यते | शस्त | शस्त्वा | शंसितुम् |
शक् to be able; to endure; to be powerful (5P) A | शक्यते | शक्त | |||
शप् to curse; to blame; to wear (1U) A | शपति-ते | शप्यते | शप्त | शप्त्वा | शप्तुम् |
शम् to grow calm; to stop (4P) S | शाम्यति | शम्यते | शान्त | शान्त्वा | शमितुम् |
शिक्ष् to learn (1A) S | शिक्ष्ते | शिक्ष्यते | शिक्षित | शिक्षित्वा | शिक्षितुम् |
शुच् to bewail; to regret; to grieve for (1P) S | शोचति | शुच्यते | शोचित | शोचित्वा | शोचितुम् |
शुष् to dry up; to be dried (4P) A | शुषयति | शुष्यते | शुष्क | शोष्टुम् | |
श्रम् to mortify; to be tired; to take pains (4A) S | श्राम्यति | श्रम्यते | श्रान्त | श्रान्त्वा | श्रमितुम् |
श्रि to reach; to cling to; to depend on (1U) S | श्रयति | श्रीयते | श्रित | श्रयित्व | श्रयितुम् |
श्रु to hear (5P) | श्रूयते | श्रुत | श्रुत्वा | श्रोतुम् | |
श्लाघ् to praise; to flatter; to boast of (1A) S | श्लाघते | श्लाघ्यते | श्लाघित | ||
श्लिष् to embrace; to cling to (4P) A | श्लिष्यति | श्लिष्यते | श्लिष्ट | ||
सद् to sit; to break; to go; to perish (1P) A | सीदति | सद्यते | सन्न | सत्त्वा | सत्तुम |
सह् to suffer; to allow; to forbear (1A) S | सहते | सह्यते | सोढ | सोढ्वा | सोढुम् |
सान्त्व् to appease; to comfort; to sooth; to console (10U) S | सान्त्वयति-ते | सान्त्व्यते | सान्त्वित | सान्त्वयित्वा | सान्त्वयितुम् |
सिच् to sprinkle; to water; to pour in (6U) A | सिञ्चति | सिच्यते | सिक्त | सिक्त्वा | सेक्तुम् |
सिध् to be accomplished; to reach (4P) A | सिध्यति | सिध्यते | सिद्ध | सेधित्वा | सेधितुम् |
सृ to go; to run (1P) A | सरति | स्नियते | सृत | सृत्वा | सर्तुम् |
Verbal Root | Present act. | Present Pass. | Past passive participle क्त | Ind. past p. क्त्वा | Infinitive तुमुन् |
सृज् to create; to put on; to let loose (6P) A | सृजति | सृज्यते | सृष्ट | सृष्ट्वा | स्रष्टुम् |
सेव् to serve (1) | सेवते | सेव्यते | सेवित | सेवित्वा | सेवितुम् |
स्था to stand; to wait; to be (1P-but A in certain circumstances) A | तिष्ठति | स्थीयते | स्थित | स्थित्वा | स्थातुम् |
स्निह् to have affection for; to be kind to (4P) V | स्निह्यति | स्निह्यते | स्निग्ध | स्निग्ध्वा | |
स्पन्द् to throb; to shake; to go (1A) S | स्पन्दते | स्पन्द्यते | स्पन्दित | ||
स्पृश् to touch; to come in contact with (6P) A | स्पृशति | स्पृस्यते | स्पृष्ट | स्पृष्ट्वा | स्प्रष्टुम् |
स्पृह् to long for (10U) | स्पृहयति-ते | स्पृह्यते | स्पृहित | स्पृहयित्वा | स्पृहयितुम् |
स्फुर् to throb; to flash; to shine; to tremble (6P) S | स्फुरति | स्फुरित | |||
स्मि to smile; to bloom (1A) A | स्मयते | स्मीयते | स्मित | स्मित्वा | |
स्मृ to remember (1P) A | स्मरति | स्मर्यते | स्मृत | स्मृत्वा | स्मर्तुम् |
स्रु to go; to flow; to trickle away (1P) | स्रवति | स्रुयते | स्रुत | स्रुत्वा | स्रोतुम् |
स्वप् to sleep (2P) A | स्वपति | सुप्यते | सुप्त | सुप्त्वा | स्वप्तुम् |
स्वाद् to taste; to be pleasant (1A) S | स्वादते | स्वाद्यते | स्वादित | ||
हन् to kill; to beat; to conquer (2P) A | हन्ति | हन्यते | हत | हत्वा | हन्तुम् |
हस् to laugh at; to smile; to excel; to bloom (1P) S | हसति | हस्यते | हसित | हसित्वा | हसितुम् |
हा to abandon; to resign; to let fall; to omit (3P) A | हीयते | हात हान हीन | हीत्वा हत्वा | हातुम् जहितुम् | |
हृ to take away; to lead; to draw to a distance (1U) A | हरति | ह्रयते | हृत | हृत्वा | हर्तुम् |
ह्वे to call upon; to vie with; to invoke; to ask (1U) A | ह्वयति | हूयते | हूत | हूत्वा | ह्वातुम् |
Sanskrit-English Glossary ⬆
This is a work in progress but my thinking is to put this here to make homework easier. If you see any typos or errors, please message me and I’ll correct or explain. Here is the color coding system: Verbs Verbs with Upasargas Prepositions governing accusative Prepositions governing Instrumental Prepositions governing Ablative Prepositions governing genitive Gender Variations
Verbs w/Dative teaching point. Verbs that are mentioned in the book to make points about use in other cases are indicated: (+abl.) and (+locative)
Small note is that there is no plan to produce the English-Sanskrit Glossary because one can simply do an English word search on this glossary. I have linked it here if you wish to search only the glossary.
अ अग्निः m. fire अग्रम् tip, point अग्रे in front of (+ gen.) अजः goat अट् (1) (अटति) to roam अण्डः egg अत एव therefore अतिथिः m guest अत्र here अदस् that (see n. 70) अद्य today अधम lowest अधुना now अनन्तरम् after (+abl.) अनिलः wind अनु after, along (+acc.) अनुकूल favourable अनुरागः love अन्तरा between (+acc.) अन्तरेण without (+acc.) अन्तिक near अन्तिम last अन्ध blind अन्नम् food (॰अन्यः॰अन्या॰अन्यत्) other अन्यथा otherwise अन्वच् following mf(ई)n:(अन्वड् अनूची अन्वक्) अपराधः offence | अपि even अप्रतिहत unimpaired अभितः near (+acc.) अभिधेयम् name अम्बु water अम्भस् (अम्भः) n. water अरण्यम् forest अरिः m. enemy अरुज् healthy अर्च् (1) (अर्चति) to worship अर्थ् (10) (अर्थयते) to request अर्थः object, riches अर्ह (1) (अर्हति) to deserve अलम् enough (+instr.) अलिः m. bee अल्प little अव् (1) (अवति) to protect अवाच् southern mf(ई)n: (॰वाड्, ॰वाची, ॰वाक्) अश्रु tear [eg. from eye] अश्वः horse अष्टन् eight (see n. 130) अष्टम eighth mf(ई)n: (॰म ॰मी ॰मम्) अष्टादशन् eighteen अष्टादश eighteenth mf(ई)n:(-शः ॰शी ॰शम्) अस् (2) (अस्ति) to be | अस् (4)(अस्यति) to throw वि-अस् (व्यस्य-ति) to scatter असमर्थ unable असिः m. sword असीम limitless mfn (॰मः ॰मा, ॰मं) अस्मद् I (see n. 67) अहिः m. serpent अहित harmful आ आ from, up to (+abl.) आकाशः sky आकुल disturbed आगमः arrival अगमनम् arrival आचारः conduct आचार्यः preceptor, teacher आणकःanna(this definition needs help but its in the book like this.)आणक means low, or vile. Anna means boiled rice. आत्मन् (आत्मा) m. self आत्मश्रेयस् (आत्मश्रेयः) n. Supreme good आदेशः order आद्य first आ-पद् (5) to obtain आपद् (आपत्) f. adversity आमन्म् mang आयुस् (आयुः) n. life आयुष्मत् long lived mf(ई)n: (॰मान्, ॰मती,॰मत्) |
Sanskrit–English Glossary ⬆
आरोग्यम् health आलसयम् laziness आशा hope आशु quick आश्रमः hermitage आश्रयः refuge, support आसनम् seat आचारः food आह्लादः joy इ इच्छा wish इति thus इदम् this (see n. 69) इन्दुः m. moon इन्द्रियम् sense इन्धनम् fuel इयत् so great, so much mf(ई)n:(॰यान्, ॰यती, ॰यत्) इव like इष् (6) (इच्छति) to wish इषुः m. arrow इह here ई ईक्ष् (1) (ईक्षते) to see; परि-ईक्ष् (परीक्षते) to examine; प्रति-ईक्ष् (प्रतीक्षते) to expect ईदृश such mf(ई)n: (॰श:, ॰शी, ॰शम्) ईश्वरः God | उ उच्चैः loudly उज्झ् (6) (उज्झति) abandon उत्तम highest, best उत्सारणम् driving away उदच् upward mf(ई)n: (॰दड् , ॰दीची , ॰दक्) उदधिः m. ocean उदार generous, noble उद्भिद् (उद्भित्) m. plant इद्यमः effort उद्यानम् garden उपरि above (+gen.) उपानह् (उपानत्) f. shoe उपायः (the) means उभयतः on both sides (+acc.) उरस् (उरः) n. breast उरु wide उष् (1) (ओषति) to burn उषस् (उषाः) f. dawn उष्ण hot ऊ ऊर्जस् (ऊर्जः) n. vigor ऊर्मिं f. wave ऋ रच् (ऋक्) f. hymn ऋणम् debt | ऋणदातृ (ऋणदाता) money-lender ऋते except (+abl.) ऋत्विज् (ऋत्विक्) m. priest ऋषिः m. seer ए एक one (see n. 126) एकदा once upon a time एकादशन् eleven (see n. 130) एकादश eleventh mf(ई)n: (॰शः, ॰शी, ॰शम्) एतद् this (see n. 67) एतादत् so great, so much mf(ई)n:(॰वत, ॰वती, ॰वत्) एव just only एवम् thus ऐ ऐरावतः Indra’s elephant ऐश्वर्यम् power, sway ओ ओकस् (ओकः) n. house ओघः flood, heap ओजस् (ओजः) n. energy ओदनः boiled rice ओष्ठः lip औ औषधम् medicine |
Sanskrit–English Glossary ⬆
क कः who (see किम्) ककुभ् (ककुप्) f. direction कण्ठ: neck कतर: which of two कथ् (10) (कथयति) to tell कथम् how कथञ्चित् somehow कदा when कदापि sometimes; न कदापि never कनकम् gold कनिष्ठ youngest कनीयस् younger mf(ई)n: (॰यान् ॰यसी ॰यः) कन्या daughter कपिः m. monkey कपोतः pigeon कमलम् lotus कम्प (1) (कम्पते) to tremble करः hand करिन् (करी) m. elephant कर्ण् (10) (कर्णयति) to hear आ-कर्ण् (आकर्णयति) to hear, to listen कणः ear कर्तृ (कर्ता) m. doer, master कर्मन् (कर्म) n. work कलङ्कः spot कलहः quarrel | कलिः m. quarrel कल्याणम् welfare कविः m. poet काणः one-eyed काकः crow कान्तिः f. beauty कामः desire कामदुह् (कामधुक्) granting desires कायः body कारणम् cause कार्य to be done कार्यम् work, business कालः time काव्यम् poem काश् (1) (काशते) to shine; प्र-काश् (प्रकाशते) to shine किङ्करः servant किन्तु but किम् (कः का किम्) who? what? (see p.113) कश्चित् काचित् किञ्चित् काऽपि कापि किमपि some, a certain कियत् how great? how much? mf(ई)n: (॰यान्, ॰यती ॰यत्) किशोर (किशोरि) adolescent कीदृश of what kind? mf(ई)n: (॰शः ॰शी ॰शम्) कुक्कुरः dog कुतः whence?(from what place or source) | कुत्र where? कुप् (4) (कुप्यति) to be angry (+dat.) कुशल skillful, expert कुस् (4) (कुस्यति) to embrace कुसुमम् flower कूपः well कृ (8) (करोति) to do, to make; अलम् कृ (अलंकरोति) to decorate कृत् (6) (कृन्तति) to cut कृतज्ञ grateful कृतज्ञता gratitude कृते for the sake of (+gen.) कृत्रिम artificial कृपण wretched कृश lean, emancipated कृष् (1) (कर्षति) to draw, pull (6) (कृषति) to plow कृष्णः Kṛṣṇa कृष्ण black कृष्णाय (कृष्णायते ) to make black कॄ (6) (किरति) to scatter क्लृप् (1) (कल्पते) to be fit. to conduce (+dat.) केलिः f. jest कोकिलः cuckoo कोपः anger कौन्तेयः son of Kunti |
Sanskrit–English Glossary ⬆
क्रम् (1,4) (क्रामति, क्राम्यति), अति-क्रम् (अतिक्राम्यति) to go beyond, to cross क्री (9) to buy; (वि-क्री) to sell क्रीड् (1) (क्रीडति) to play क्रीदा game क्रुध् (4) (क्रुध्यति) to be angry (+dat.) क्रोधः anger क्रुश् (1) (क्रोशति) to cry क्रोशः cry, shout क्लम् (1,4) (क्लामति) क्लाम्यति) to be tired क्लिश् (4)(क्लिश्यते) to suffer क्लेशः pain, trouble क्व where? क्षण् (8) to hurt क्षण: moment क्षयः decay, loss क्षम् (1,4) (क्षमते क्षाम्यति) to endure, to forgive क्षमिन् forbearing mf(ई)n: (॰मी ॰मिणी ॰मि) क्षल् (10) क्षालयति to wash क्षि (1) क्षयति decay क्षिप् (6) (क्षिपति) to throw; अधि-क्षिप् (अधिक्षिपति to abuse; नि-क्षिप् (निक्षपति) to put down; | सम्-क्षिप् (संक्षिपति) to shorten, to summarize क्षिप्र fast, quick क्षीण wasted, lean क्षुद्र small, mean क्षुध (4) (क्षुध्यति) to be hungry क्षुध् (क्षुत्) f. hunger क्षधार्त famished क्षुभ् (4) (क्षुभ्यति) to be agitated. क्षेत्रम् field ख खञ्च lame खण्ड् (10) (खण्डयति) to break खण्डः piece, section खन् (1) (खनति) to dig खननम् digging खलु indeed, surely खाद् (1) (खादति) to eat खिद् (4) (खिद्यते) to be afflicted, depressed ख्यात known, famous ग गङ्गा Ganges गजः elephant गण् (10) (गणयति) to count; अव-गण् (अव-गणयति) to despise. | गतिः f. course, gait गन्तृ goer mf(ई)n: (॰ता ॰त्री ॰तृ) गन्धः odor, perfume गम् (1) (गच्छति) to go; अधि-गम् (अधिगच्छति) to obtain; अव-गम् (अवगच्छति) to know; आ-गम् (आगच्छति) to come; उप-गम् (उपगच्छति) to approach; प्रति-गम् (प्रतिगच्छति) to return नरिमन् (नरिमा) m. heaviness गानम् song गायक singer गायिका songstress गाह् (1) (गाहते) to plunge गिर् (गीः) f. voice गिरिः mountain गुणः virtue, quality गुणग्रहिन् appreciative mf(ई)n: (॰ही ॰हिणी ॰हि) गुणरागिन् loving virtue mf(ई)n: (॰गी ॰ गिनी ॰ गि) गुणवत् virtuous mf(ई)n:॰वान् ॰वती ॰वत्) गुणिन् virtuous mf(ई)n: (॰णी ॰णिनी ॰णि) गुरु heavy, honorable गुरुः m. teacher गुह् (1) (गूहति) to hide गुहा cave |
Sanskrit–English Glossary ⬆
गृहम् house गृहिणी housewife गौ (1) (गायति) to sing गोपालः cowherd, Gopala गौतमः Gautama गौर white, fair mf(ई)n: (॰रः ॰री ॰रम्) ग्रस् (1) (ग्रेसते) to swallow ग्रह् (9) (ग्रेसते) to seize ग्रामः village घ घटः jar घुष् (10) (घोषयति) to proclaim घृतम् ghee घ्रा (1) (जिघ्रति) to smell च च and चकृवस् having done mf(ई)n: (॰वान् ॰क्रुषी ॰वत्) चक्रम् wheel चक्षुस् (चक्षुः) n. eye चञ्चुः f. beak, also चञ्चू चटकः sparrow (f.॰का) चतुर् four (see n. 126) चतुर्थ fourth mf(ई)n:(॰थः ॰थी ॰थम्) चतुर्दशन् fourteen | चतुर्दश fourteenth mf(ई)n: (॰शः ॰शी ॰शम्) चन्द्रः moon चन्द्रमस् (चन्द्रमाः) m. moon चमूः army चर् (1) (चरति) to move; अप-चर् (अपचरति) to depart; आ-चर् (आ-चरति) to perform चर्मन् (चर्म) n. leather चर्ममय leathern mf(ई)n: (॰मयः ॰मयी ॰मयम्) चल् (1) (चलति) to move चण्डाल:(॰ली) outcast चारु lovely, beautiful चि (5) to collect, to gather चित्र surprising चिन्त (10) (चिन्तयति) to think चिन्मय spiritual mf(ई)n: (॰मय: ॰मयी ॰मयम्) चिरात् for a long time चिरात् after a long time चुर् (10) (चोरयति) to steal चेतस् (चेतः) n. mind चेष्ट् (1) (चेष्टते) to try छ छद् (10) (छादयति) to cover | छद्मन् (छद्म) n. disguise, fraud छागः goat छाया shade छिद् (7) to cut छिद्रम् hole, crack ज जगत् n. world जग्मिवस् having gone mf(ई)n: (॰वान् ॰मुषी ॰वत्) जिघ्रवस् having killed mf(ई)n: (॰वान् ॰घ्नुषी ॰वत्) जन् (4) (जायते) to be born जनः man, person जनकः father जननी mother जन्मन् (जन्म) n. birth जप् (1) (जपति) to mutter जरा old age जलम् water जल्प (1) (जल्पति) to prattle जाति: f. race, caste जानु knee जामातृ (जामाता) m. son-in-law जालम् net जि (1) (जयति) to conquer; वि-जि (विजयते) to vanquish; परा-जि (पराजयते) to defeat |
Sanskrit–English Glossary ⬆
जिह्वा tongue जीव् (1) (जीवति) to live जीवनम् life जीवितम् life जेतृ (॰ता ॰त्री ॰तृ) victorious जॄ (4) (जीर्यति) to grow old ज्ञ (9) to know ज्ञानम् knowledge ज्ञानवत् learned mf(ई)n: (॰वान् ॰वती ॰वत्) ज्ञानिन् learned mf(ई)n: (॰नी ॰निनी ॰नि) ज्येष्ठ eldest ज्योतिस् (ज्योतिः) n. light ज्योत्स्ना moonlight ज्वल् (1) (ज्यलति) to glow झ झठिति quickly, at once ट टगर squint-eyed टिप्पनी gloss, comment टीका commentary ड डिम्भः young child डी (1,4) (डयते, डीयते) to fly | त तक्रम् buttermilk तट: slope, shore तड् (10) (ताडयति) to beat तडित् f. lightning तण्दुलः(see link) uncooked rice ततः thence, then तत्र there तथा so, thus तद् (सः सा तद्) that (see n.67) तदा then तन् (8) to stretch तनुः f. body तन्द्रा fatigue, sluggishness तन्द्रालु sleepy, sluggish तप् (1) (तपति) to burn तपस् (तपः) n. heat, penance तपस्विन् (॰स्वी) ascetic तमस् (तमः) n. darkness तरुः m. tree तरुण youthful mf(ई)n:(॰ण: ॰णी ॰णम्) तर्ज् (10) (तर्जयति-ते) to threaten; परि-तर्ज् (परितर्जति) to threaten तलम् base, foot तस्थिवस् having stood mf(ई)n: (॰वान् ॰स्थषी ॰वत्) | तादृश such mf(ई)n:(॰शः ॰शीः ॰शम्) तारा star तालु palate तावत् so great, so much mf(ई)n:(॰वान् ॰वती ॰वत्) तिर्यच् horizontal mf(ई)n:(तिर्यङ् तिरश्ची तिर्यक्) तीरम् bank तीव्र sharp, violent तुद् (6) (तुदति) to strike तुल् (10) (तोलयति) to weigh तुष् (4) (तुष्यति) to be pleased तुष्णीम् silently तृणम् grass तृतीय third नृप् (4) (तृप्यति) to satisfy oneself तृप्तिः f. satisfaction तृष्णा thirst तॄ(1) (तरति) to cross अव-तॄ (अवतरति) to descend तेजस् (तेजः) n. glow, brilliance तेजस्विन् spirited, ardent mf(ई)n:(॰वी ॰विनी ॰ वि) त्यज् (1) (त्यजति) to abandon; परि-त्यज् (परित्यजति) to give up, to forsake तयम् group of three |
Sanskrit–English Glossary ⬆
त्रयोदशन् thirteen त्रयोदश thirteenth mf(ई)n: (॰शः ॰शी ॰शम्) त्रि three (see n. 126) mfn:(॰त्रयः ॰तिस्रः ॰त्रीणि) त्वर् (1) (त्वरते) to hasten द दंश् (1) (दशति) to bite दक्ष competent, skilful दणड् (10) (दण्डयति) to punish दण्डः stick दन्तः tooth दस् (4) (दाम्यति) to tame दया compassion, mercy दरिद्र poor, needy दर्शनम् sight, vision दशन् ten दशम tenth mf(ई)n:(॰मः ॰मी ॰मम्) दह् (1) (दहति) to burn अव-दह् (अवदहति) to burn down दा (1) (ददाति / यच्छति) to give आ-दा to receive प्र-दा to offer*** दानम् gift दातृ giver, generous mf(ई)n:(॰ता ॰त्री ॰तृ) दारु wood m. or n. in golden dict. | दासः servant दासी maid servant दिनम् day दिव् (4) (दीव्यति) to play दिवसः day दिवा by day दिश् (6) (दिशति) to show; आ-दिश् (आदिशति) to command; उप-दिश (उपदिशति) to instruct, to advice दिश् (दिक्) f. direction दीप् (4) (दीप्यते) to shine; सम्-दीप् (संदीप्यते) to burn, to glow दीर्घ long दीर्घसूत्रता slowness दुःखम् misery दुर्जनः wicked man दुर्लभ difficult to get दुहितृ (दुहिता) f. daughter दूतः messenger दूर distant दूरम् far away (+abl.) दूरात् दूरतः from afar दृ (6) (द्रियते) आ-दृ (आद्रियते) to honor दृढ firm दृश् (1) (पश्यति) to see दॄ (9) to tear, to split देवः god | देहः body दैवम् fate दोषः fault द्युत् (1) (द्योतते) to shine द्रु (1) (द्रवति) to run, to melt द्वयम् pair द्वादशन् twelve द्वादश twelfth mf(ई)n:(॰शः ॰शी ॰शम) द्वार् (द्वाः) f. door द्वि (द्वौ द्वे द्वे) two (see number 126) द्वितीय second द्विष् (द्विट्) m. enemy ध धनम् wealth धनवत् rich (person) mf(ई)n:(॰वान् ॰वती ॰वत्) धनिन् rich mf(ई)n:(॰नी ॰निनी ॰नि) धनुस् (धनुः) n. bow धर्म: duty, law, virtue धा (3) to put; अभि-धा to address; नि-धा to lay down धातृ (धाता) m. creator धात्री nurse धान्यम् grain धाव् (1) (धावति) to run; अभि-धाव् (अभिधावति) to attack |
Sanskrit–English Glossary ⬆
धिक् fie on (+acc.) धीमत् talented, prudent mf(ई)n: (॰मान् ॰मती ॰मत्) धीर steadfast धुर् (धूः) f. yoke धूर्तः rogue धूलिः f. dust धृ (1) (धरति-ते) to hold धृ (10) (धारयति) to owe धेनुः f. cow ध्मा (1) (धमति) to blow ध्यै (1) (ध्यायति) to meditate न न not नक्तम् at night नगरम्, नगरी city नद् (1) (नदति) to sound नदी river ननान्दृ (ननान्दा) f. husband’s sister नप्तृ (नप्ता) m. grandson नम् (1) (नमति) to salute नमः honor, salutation to (+dat.) नरः man नव new नवम ninth mf(ई)n: (॰मः ॰मी ॰मम्) नवदशन् nineteen नवदश nineteenth mf(ई)n: (॰शः ॰शी ॰शम्) | नश् (4) (नश्यति) to perish नह् (4) (नह्यति) to bind नामन् (नाम) n. name नाम by name नारी woman नाशः destruction निकषा near (+acc.) नित्य constant, regular निद्र sleep निधिः m. treasure निन्द् (1) (निन्दति) to blame निनीवस् having led (I think there is a problem with this one)*** (॰वान् ॰न्युषी ॰वत्) निपुण skilled निरपराध innocent निर्गुण worthless निर्दय pitiless निष्करुण pitiless निःसंशयम् certainly नी (1) (नयति) to lead; आ-नी (आनयति) to bring; परि-नी (परिणयति) to marry नीच low नीतिः f. conduct नीरुज healthy नील blue नृत् (4) (नृत्यति) to dance नृपः king नृपतिः king | नेतृ (नेता) m. leader नेत्रम् eye न्यच् low mf(ई)n: (न्यड् नीची नयक्) प पक्षः side, wing पक्षिन् (पक्षी) m. bird पङ्कम् mud पच् (1) (पचति) to cook पञ्चदश fifteenth mf(ई)n:(॰श ॰शी ॰शम्) पञ्चन् five (see n.130) पञ्चम fifth mf(ई)n:(॰मः ॰मी ॰मम्) पटु cleaver पठ् (1) (पठति) to read पत् (1) (पतति) to fall परि-पत् (परिपतति) to fly around पत्नी wife पत्रम् leaf, letter पथ्य wholesome पद् (4) (पद्यते) to go; वि-पद् (विपद्यते) to fall into adversity; सम्-पद् (संपद्यते) to prosper. पदम् step, place पयस् (पय:) n. water, milk पर other |
Sanskrit–English Glossary ⬆
परतः beyond (+abl.) परशुः m. axe पराक्रमः valor, exploit पराच् turned away mf(ई)n: (॰राङ् ॰राची ॰राक्) परिव्राज् (परिव्राट् ) m. mendicant परिषद् (परिषत् ) f. assembly परिहर्तव्य to be avoided परुष hard, rough पर्वतः mountain पशुः m. beast पश्चात् behind (+gen.) पा (1) (पिबति) to drink पा (2) to protect पाठः lesson पाणिः m. hand पात्रम् vessel पादः foot पापम् sin-”it’s a sin to translate this way.” -Swaminiji पारिषदः courtier पाल् (10) (पालयति) to protect पितृ (पिता) m. father पीड् (10) (पीडयति) to oppress, to torment पीत yellow पीन fat पुण्यम् merit पुत्रः son पुनर् (पुनः) again पुरतः in front (+gen.) | पुर् (पू: ) f. city पुरा formerly पुरुषः man पुरुषकारः human effort पुष् (4) (पुष्यति) to nourish पुष्पम् flower पुस्तकम् book पूज् (10) (पुजयति) to worship पूर्वम् before (+abl.) पृथिवी earth पृथु wide पृृ (3) to fill प्रच्छ (6) (पृच्छति) to ask; आ-प्रच्छ् (आप्रच्छते) take leave प्रति towards (+acc.) प्रत्यच्backward, western mf(ई)n: (॰त्यङ् ॰तीची ॰त्यक्) प्रत्युद्यमः reaction, remedy प्रथम first प्रभवः origin प्रभुः m. lord, master प्रभूत much, many प्रतत्नः effort प्रशमः cessation प्रशमं नी to check प्रसन्न favorable प्रसादः favor प्राक् before (+abl.) | प्राच् forward, eastern mf(ई)n:(प्राङ् प्राची प्राक्) प्रातर् (प्रातः) early प्रावृष् (प्रावृट्) f. monsoon प्रासादः palace प्रिय dear प्री (10) (प्रीणयति) to please प्रेमन् (प्रेमा, प्रेम) m., n. love फ फटः hood of a snake फल् (1) (फलति) to bear fruit फलम् fruit फलवत् fruitful mf(ई)n:(॰वान् ॰वती ॰वत्) फुल्ल blossoming फेणः foam ब बन्ध् (9) to bind बन्धुः relative, friend बलम् strength बलवत् strong mf(ई)n:(॰वान् ॰वती ॰वत्) बलिन् बलाक:- काम् crane बहिः outside (abl.) बहु much, many |
Sanskrit–English Glossary ⬆
बालः बालकः boy बाला बालिका girl बाहुः arm बिन्दुः m. drop बिलम् hole बुद्धिः f. intelligence बुद्धिमत् intelligent mf(ई)n:(॰मान् ॰मती ॰मत्) बुध् (1,4) (बोधति बुध्यते) to know; प्र-बुध् (प्रबोधति प्रबुध्यते) to awake बुधः wise man बुभुक्षित famished ब्रह्मन् (ब्रह्म) n. the absolute ब्रह्मन् (ब्रह्मा) m. Brahmā ब्राह्मणः brahmin भ भक्तिः f. devotion भक्ष् (10) (भक्षयति) to eat भगवत् (भगवान) God भगिनी sister भज् (1) (भजति) to divide भञ्ज् (7) to break भद्रम् fortune भयम् fear भयंकर fearful भर्तृ (भर्ता) m. lord, husband | भवत् (॰वान् ॰वती) your honor (see n. 91) भवनम् house, abode भस्मन् (भस्म) n. ashes भागवतः devotee भारः burden भार्या wife भाष् (1) (भाषते) to speak भाषा speech, language भिद् (7) to split भुज् (7) to eat, to enjoy भुजगः -नी serpent भुवनम् world भू (1) (भवति) to be, to become; अनु-भू (अनुभवति) to feel, to enjoy; उद्-भू (उद्भवति) to arise; परि-भू (परिभवति) to overcome; प्र-भू (प्रभवति) to prevail भूतिः f. prosperity भूभृत् m. king (भृत् means supporting per dictionary) भूमिः f. earth भूष् (10) (भूषयति) to adorn भूषणम् ornament भृ (1) (भरति) to support भोगः enjoyment, pleasure भोजनम् meal भ्रंश् (4) (भ्रश्यति) to fall | भ्रम् (1,4) (भ्रमति भ्राम्यति) to roam, to err म मतिः f. mind मतिमत् prudent mf(ई)n:(॰मान् ॰मती ॰मत्) मत्स्य: fish मद् (4) (माद्यति) to rejoice मधु honey मधुलिह् (मधुलिट्) m. bee मध्य middlemost, mediocre मन् (4) (मन्यते) to think मनस् (मनः) n. mind मनोरथः wish, desire मन्त्र् (10) (मन्त्रयते) to consult मन्त्रः sacred text, spell मन्त्रिन् m. minister मयुरः peacock मयूरी peahen मरुत् wind मलहारकः sweeper महत् great mf(ई)n:(॰हान् ॰मती ॰हत्) महिमन् (महिमा) m. greatness महिला woman मा not (with imperative) |
Sanskrit–English Glossary ⬆
मा (2) to measure; निस-मा (निर्मा) to build मांसम् flesh मातृ (माता) f. mother मानय (मानयति) संमानयति to honor मार्ग् (10) (मार्गयति) to seek मार्गः path माला garland मासः month मित्रम् friend मिल् (6) (मिलति) to join मुक्तिः f. salvation/freedom मुखम् mouth, face मुच् (6) (मुञ्चति) to release मुद् (1) (मोदते) to rejoice मुद्रा coin, seal मुनिः m. sage मुह् (4) (मुह्यति) to faint मूर्खः fool मूर्घन् (मूर्घा) m. head मूषकः rat, mouse मृ (6) (म्रियते) to die गृग् (10) (मृगयते) to seek मृगः deer मृत dead मृत्युः m. death मृदु soft मृन्मय earthen mf(ई)n:(॰मयः ॰मयी ॰मयम्) मेघः cloud मोह: delusion | य यज् (1) (यजति) to sacrifice यज्ञः sacrifice मत् (1) (मतते) to attempt यत्र where यथा तथा just as…so too यत् who, which, what (यः या यत्) (see n. 114) यदा when यदि if यम् (1) (यच्छति) to restrain यशस् (यशः) n. fame या (2) to go याच् (1) (याचते) to beg यावत् (॰वान् ॰वती ॰वत्) …तावत् (॰वान् ॰वती ॰वत्) as much as यावत्…तावत् while युज् (7) to join युध् (4) (युध्यते) to fight युद्धम् war, battle युष्मद् thou, you (see n. 67) योजनम् eight miles र रक्ष् (1) (रक्षति) to protect रक्षितृ (रक्षिता) m. protector | रघुः Raghu(proper name) रच् (10) (रचयति) to arrange, to compose रज्जुः f. rope रत्नम् jewel रथः chariot रभ् (1) (रभते); आ-रभ् (आरभते)) to begin रम् (1) (रमते) to sport रम्भा plantain-tree रविः m. sun रश्मिः m. ray रहसि secretly राज् (1) (राजते) to shine राजन् (राजा) m. king राजवल्लभ: courtier, king’s favorite राज्ञी queen रात्रिः f. night रामः Rāma राशिः m. heap रुच् (1) (रोचते) to please (see n. 44) रुद् (2) to cry रुध् (7) to obstruct रुधिरम् blood रुह् (1) (रोहति) to grow; आ-रुह् (आरोहति) to climb, to mount रूप्यम् rupee रेखा line, series रेणु: f. dust, pollen रोगः disease |
Sanskrit–English Glossary ⬆
रोगिन् sick mf(ई)n:(॰गी ॰गिणी ॰गि) रोदनम् weeping ल लघु light (also short) लङ्घ् (1) (लङ्घति) to leap लज्ज् (6) (लज्जते) to be ashamed लज्जा shame लता creeper लभ् (1) (लभते) to receive, to obtain लाभः acquisition लिख् (6) (लिखति) to write लिप् (6) (लिम्पति) to smear, to anoint ली (9) to adhere, stick लुट् (4) (लुट्यति) to wallow लुप् (6) (लुम्पति) to break लुभ् (4) (लुभ्यति) to covet लू (9) to cut लोक् (10) (लोकयति) अव-लोक् (अवलोकयति) to see, to observe लोकः world लोभः greed लोमन् (लोम) n. hair लोल fickle, anxious | व वंशः race, family वक्तृ (वक्ता) m. orator वक्तृ eloquent mf(ई)n:(वक्ता वक्त्री वक्तृ) वच् (2) to speak वचनम् saying वणिज् (वणिक्) m. merchant वद् (1) (वदति) to speak; वि-वद् (विवदते) to disagree, to dispute वधः killing, murder वधू: wife, woman वनम् forest वन्द् (1) (वन्दते) to salute वप् (1) वपति to sow वयुस् (वयुः) n. age वराहः boar वर्णः color, caste वर्त्मन् (वर्त्म) n. path वर्षम् year वस् (1) (वसति) to dwell वस्तव्य to be dwelt in वसु n.wealth वस्तु thing, object वस्त्रम् garment वह् (1) (वहति) to bear,carry to flow वा or वाच् (वाक्) f. speech | वाणी voice वापी well(reservoir) वायुः m. wind वारि water विघ्नः obstacle वित्तम् money, riches विद् (4) (विद्यते) to be विद्या knowledge विद्युत् f. lightning विद्वस् learned mf(ई)n:(॰वान् ॰दुषी ॰वत्) विधिः m. fate विनयः modesty विना without (+acc. instr. or abl.) विनोदः diversion, passtime विपद् (विपत्) f. adversity विप्रः brahmin विमूढ bewildered विवाहः wedding विश् (6) (विशति) to enter; अभो-नो-विश् (अभिनिविशते) to resort to (+acc.); उप-विश् (उपविशति) to sit; प्र-विश् (प्रविशति) to enter विश् (विट्) Vaiśya विश्वम् universe विषण्ण dejected विषम् poison |
Sanskrit–English Glossary ⬆
विष्वच् all-pervading mf(ई)n: (विष्वङ् विषूची विष्वक्) वीरः hero, warrior वृकः wolf वृक्षः tree वृत् (1) (वर्तते) to be, to exist; नि-वृत् (निवर्तते) to desist from; परि-वृत् (परिवर्तते) to turn, to change; प्र-वृत् (प्रवर्तते) to proceed, to begin वृथा in vain वृद्ध old वृद्धत्वम् old age वृध् (1) (वर्धते) to increase वेधस् (वेधाः) m. creator वेप् (1) (वेपते) to sake, to tremble वेश्मन् (वेश्म) n. house वैद्यः doctor व्यध् (4) (विध्यति) to pierce व्यसनम् loss, misfortune व्याघ्रः tiger व्याघ्री tigress व्याधित sick व्रज् (1) (व्रजति) to go, to walk व्रतः, व्रतम् vow, promise | श शंस् (1) (शंसति) to praise शक् (5) to be able शक्तिः f. strength, power शक्य able to be done शठः rogue शताब्दम् century शत्रुः m. enemy शनैः slowly शप् (1) (शपति) to curse शब्दः sound, noise शम् (4) (शाम्यति) to become quiet, to stop शरः arrow शरद् f. autumn शरीरम् body शर्वरी night शशिन् (शशी) m. moon शस्त्रम् weapon शाखा branch शान्तिः f. peace शास्त्रम् sacred book, science शिक्ष् (1) (शिक्षते) to learn शिखरः summit शिरस् (शिरः) n. head शिशुः m. baby, child शिष्यः pupil शीत cold शीर्षम् head | शीलम् character शुच् (1) (शोचति) to grieve शुचि pure शुष् (4) (शुष्यति) to dry शूरः hero शृगालः jackal शोभा splendor श्रम् (4) (श्राम्यति) to be tired श्रि (1) (श्रयति) to reach; आ-श्रि (आश्रयति) to depend on, to have recourse श्रीमत् rich fortunate mf(ई)n: (॰मान् ॰मती ॰मत्) श्रु (5) to hear श्रोतृ (श्रोता) m. hearer श्रोत्रियः one who has mastered the teaching method of Vedanta श्लोघ् (1) (श्लोघते) to praise श्लिष् (4) (श्लिष्यति) to embrace श्वश्रूः mother-in-law श्वः tomorrow श्वेत white ष षष् (षट्) six (see n. 130) ष्ष्ठ sixth mf(ई)n: (षष्ठः षष्ठी षष्ठम्) |
Sanskrit–English Glossary ⬆
षोडश sixteenth mf(ई)n:(॰शः ॰शी ॰शम्) षोडशन् sixteen स संसद् (संसत्) f. assembly सकृत् once सख्यम् friendship सजल having water सत्वम् being सत्यम् truth सद् (1) (सीदति) to sit; प्र-सद् (प्रसीदति) to be favorable; वि-सद् (विषीदति) to be afflicted, depressed सदस् (सदः) n. abode, residence सदृश similar mf(ई)n: (॰शः ॰शी ॰शम्) सन्ध्या twilight सपदि at once सप्तन् seven सप्तम seventh mf(ई)n: (॰मः ॰मी ॰मम्) सप्तदश seventeenth mf(ई)n: (॰शः ॰शी ॰शम्) सप्तदशन् seventeen सप्ताहः week सभा court, assembly समक्षम् in the presence of (+gen.) समम् with (+instr.) | समयः time, contract समया near (+acc.) समर्थ able समिध् (समित्) f. fuel समीपम् near (+gen.) सुमुद्रः sea सम्पद् (सम्पत्) f. wealth, prosperity सम्यक् well, properly सम्यच् right, proper mf(ई)n: (सम्यङ् ॰मीची ॰म्यक्) सम्राज् (सम्राट्) m. emperor सरित् f. river सर्पः serpent, snake सर्व all (see n. 96) सर्वतः on all sides (+acc.) सर्वत्र everywhere सर्वदा always सवितृ (सविता) m. sun सह् (1) (सहते) to endure सह with (+instr.) सहसा suddenly साधु good, holy साधुः m. holy man सानन्दम् cheerfully सान्त्व् (10) (सान्त्वयति) to appease, to console सारथिः m. charioteer साशंकम् with fear | सिंहः lion सिंही lioness सिच् (6) (सिञ्चति) to sprinkle सिध् (4) (सिध्यति) to reach, to succeed सीता Sītā सुखम् happiness सुगन्धि-fragrant mf(ई)n: (॰न्धिः; न्न्धिी ; ॰न्धि) सुदुर्लभ very difficult to obtain सुप्त asleep सुमतिः f. kindness सुमति wise सुमनस् benevolent mf(ई)n: (॰नाः ॰नाः ॰नः) सुमनस् (सुमनाः) m. learned man सुरभि fragrant सुवर्णम् gold सुहृद् (सुहृत्) m. friend सूर्यः sun सृ (1) (सरति) to move; अनु-सृ (अनुसरति) to follow सृज् (6) (सृजति) to create सृष्टिः f. creation सेतुः m. bridge सेना army सेनापतिः m. general सेव् (1) (सेवते) to serve |
Sanskrit–English Glossary ⬆
सैनिक: soldier सोपानम् ladder सौन्दर्यम् beauty स्कन्धः shoulder स्तु (2) to praise स्था (1) (तिष्ठति) to stand; अधि-स्था (अधितिष्ठति) to occupy, to dwell (+acc.); उद्-स्था (उत्तिष्ठति) to rise स्थानम् place स्थित standing स्थिर firm, steadfast स्थूल big, large स्ना(2) to bathe स्निह् (4) (स्निह्यति) to love (+locative) स्पनद् (1) (स्पन्दते) to throb स्पर्धा rivalry स्पृश् (6) (स्पृशति) to touch स्पृह् (10) (स्पृहयति) to desire (+dat.) स्मि (1)(स्मयते) to smile; वि-स्मि (विस्मयते) to be surprised | स्मृ (1) (स्मरति) to remember; वि-स्मृ (विस्मरति) to forget स्मृतिः f. remembrance, law-book स्रज् (स्रक्) f. garland स्र (1) (स्रवति) to flow स्व one’s own स्वप् (2) to sleep स्वप्नः dream स्वभावः nature स्वर्गः heaven स्वमृ (स्वसा) f. sister स्वस्ति hail! (+dat.) स्वस्थ healthy स्वाद् (1) (स्वादते) to taste स्वादु sweet स्वामिन् (स्वामी) m. lord, husband ह हंसः swan हंसी female swan हत killed हन् (2) to kill; प्रति-हन् to strike; वि-हन् to disturb | हनुः f. jaw हनुमत् (हनुमान्) Hanumān हरिः m. Hari हरिणः deer हरिणी female deer हरित green हलम् plow हविस् (हविः) n. oblation हस् (1) (हसति) to laugh; परि-हस् (परिहसति) to laugh at हा (3) to abandon हातव्य to be avoided हारः necklace हास्यम् ridicule हि for, indeed हिमवत् (हिमवान्) Himālaya हृ (1) (हरति) to take away; परि-हृ (परिहरति) to avoid; प्र-हृ (प्रहरति) to strike; सम्-हृ (संहरति) to collect हृदयम् heart ह्र्दः lake ह्वे (1) (ह्वयति) to call |
Prepositions governing Accusative | |||||
अति | above | परितः | around | निकषा | near |
अनु | after, along | सर्वतः | on all sides of | विना | without |
अभि | near | उभयतः | on both sides of | अन्तरेण | without , concerning |
उप | near, below | धिक् | fie on | अन्तरा | between |
अभितः | near, in front of | समया | near | प्रति | to, towards |
Prepositions governing Instrumental | Particles used w/Instrumental | ||||
विना | without | सह | with | अलम् and कृतम् | enough |
Participles used w/ Dative | |||||
नमः | salutations | स्वस्ति | hail to | ||
Prepositions governing Ablative | |||||
प्राक् | before, to the east | प्रभृति | since | प्रति | to, towards |
पूर्वम् | before | बहिः | outside | आ | until, since |
अनन्तरम् | after | ऋते | except | विना | without |
Prepositions governing Genitive | |||||
उपरि | above | अधः | below | पुरतः | in front of |
पश्चात् | behind | परतः | beyond | अग्रे | in the presence of |
समक्षम् | in the presence of | कृते | for the sake of |
शिव सित्राणि ⬆
⬆ Systematic Index with links instead of page numbers. (Internal Links to be added)
Vowels ; Consonants ; Consonants followed by vowels; Compound consonants; Numerical Figures; siva sutras; good(better than Antoine’s) online akṣara mālā
In addition, this topic is discussed: 34 (1st, 4th, 6t, 10th conjugations at a glance), 46 (imperfect)-49 (imperfect conjugations), 55-56, 59(potential mood)-60(potential mood conjugations)
Class Stotrāṇi
Stotram Definition - comes from स्तु - 2U - to praise
स्तवनात् त्रायते इति स्तोत्रम (stavanāt trāyate iti stotram)
that which protects because of praise.
traditionally chanted on the 4th day of the waning and waxing moon, two times a month in all Gaṇeśa temples. It destroys (nāśana) all the sorrows(saṅkaṭa). It contains a list of 12 names of Lord Gaṇeśa
Innovation and praise of śrī śāradāstotram of kaṣmir
guru + aṣṭakam (8 Ślokas) - extolls the virtues of the guru
A wonderful hymn describing Śrī Kṛṣṇa in one name after another as being madhura - sweet
The chanting of this is very good for people who want self-growth, who want the deliverance from samsāra. Also good for people who are grieving.
rava means terrible sound; kāla-time ending. ; Bhairava is from भी Dhātu - to fear, to dread, to be afraid of. And what is the scariest?
श्रीसङ्कटनाशनगणेशस्तोत्रम् ↑
Śrīsaṅkaṭanāśanagaṇeśastotram
नारद उवाच।
nārada uvāca |
प्रणम्य शिरसा देवं गौरीपुत्रं विनायकम् |
भक्तावासं स्मरेन्नित्यमायुःकामार्थसिद्धये ॥१॥
praṇamya śirasā devaṃ gaurīputraṃ vināyakam
bhaktāvāsaṃ smarennityamāyuḥkāmārthasiddhaye (1)
praṇamya - म्य suffix; having saluted; शिरसा 3/1 - with the head
What is being saluted? 2/1 Set:
devam - The effulgent one - you see radiance
gaurīputram - The son of Gauri (Gauri also means effulgence)
vināyakam - The leader - nayaka - from नी 1U, suffix is अक, like तृच् where it makes the word into an -er ending in English. Leader in the sense of being invoked first. He also could be seen as the leader of gaṇas(all the beings).
bhaktāvāsam - Where does he live? in the devotee; the one whose home is the (heart) of the devotees.
smaret III/1 - optative; may (one) remember; nityam - at all times
4th case - āyuḥkāmārthasiddhaye - for success with these goals
āyuḥ - Long life;
kāmā - the desirable;
artha - the things that bring security.
प्रथमं वक्रतुण्डं च एकदन्तं द्वितीयकम्।
तृतीयं कृष्णपिण्गाक्षं गजवक्त्रं चतुर्थकम् ॥२॥
prathamaṃ vakratuṇḍaṃ ca ekadantaṃ dvitīyakam,
tṛtīyaṃ kṛṣṇapiṇgākṣaṃ gajavaktraṃ caturthakam (2)
2nd case set: first 4 names -
the verb refers back to स्मरेत् - may you remember.
लम्बोदरं पंचमं च षष्ठं विकटमेव च।
सप्तमं विघ्नराजं च धूम्रवर्णं तथाष्टमम् ॥३॥
lambodaraṃ pañcamaṃ ca ṣaṣṭhaṃ vikaṭameva ca
saptamaṃ vighnarājaṃ ca dhūmravarṇaṃ tathāṣṭakam (3)
tatha - in the same manner
नवमं भालचन्द्रं च दशमं तु विनायकम्।
एकादशं गणपतिं द्वादशं तु गजाननम ॥४॥
navamaṃ bhālacandraṃ ca daśamaṃ tu vināyakamam
ekādaśaṃ gaṇapatiṃ dvādaśaṃ tu gajānanam(4)
Phala Śruti
द्वादशैतानि नामानि त्रिसन्ध्यं यः पठेन्नरः।
न च विघ्नभयं तस्य सर्वसिद्धकरं प्रभो ॥५॥
dvādaśaitāni nāmāni trisandhyaṃ yaḥ paṭhennaraḥ
na ca vighnabhayaṃ tasya sarvasiddhikaraṃ prabho (5)
dvādaśa - 12 ; etāni - these; nāmāni - names
tri-sandhyam - the three Sandhis: Dawn, Noon, Dusk
yaḥ - from yad śabdaḥ 1/1 → he who
paṭhet - the one who studies or reads (these 12 names)-लिङ् III/1;
naraḥ - person; na ca - and furthermore
vighna - obstacles; Bhayam - fear → fear of obstacles (for the one who chants there is no fear of obstacles)
tasya - for him
sarva-siddhi-karam - the one who only does auspicious successful things. The Vighnarāja who places the obstacles is also the one who takes away the obstacles who we are invoking. Then they are no longer fearful.
prabho - O Lord S/1 (this wasn’t translated in class); i think this goes with the optative mood sense of paṭhet, as a plee, but just a guess.
विद्यार्थी लभते विद्यां धनार्थी लभते धनम्।
पुत्रार्थी लभते पुत्रान्मोक्षर्थी लभते गतिम् ॥६॥
vidyārthī labhate vidyāṃ dhanārthī labhate dhanam
putrārthī labhate putrān mokṣarthī labhate gatim (6)
vidyārthī - the asker of knowledge-student
labhate - gains vidyām - knowledge.
dhanārthī - the asker of wealth (labhate) gets (dhanam) wealth.
putrārthī labhate putrān - the asker of children gets children.
mokṣarthī labhate gatim - the asker of freedom gets freedom.
जपेद्गणपतिस्तोत्रं षड्भिर्मासैः फलं लभेत्।
संवत्सरेण सिद्धिं च लभते नात्र संशयः ॥७॥
japedgaṇapatistotraṃ ṣaḍbhirmāsaiḥ phalaṃ labhet
saṃvatsareṇa siddhiṃ ca labhate nātra saṃśayaḥ (7)
japedgaṇapatistotram - when one recites chant Gaṇaptistotram
ṣaḍbhirmāsaiḥ - within 6 months
phalaṃ labhet - you will obtain what you want.
saṃvatsareṇa siddhiṃ ca - Inside a year.
labhate - obtains
na atra saṃśayaḥ - no doubt you will get the results.
अष्टभो व्राह्मणेभ्यश्च लिखत्वा यः समर्पयेत्।
तस्य विद्या भवेत्सर्वा गणेशस्य प्रसादतः ॥८॥
aṣṭabho brāhmaṇebhyaśca likhitvā yaḥ samarpayet
tasya vidyā bhavet sarvā gaṇeśasya prasādataḥ (8)
Chain letter portion
aṣṭabho brāhmaṇebhyaśca- likhitvā yaḥ samarpayet -
the one who offers (yaḥ samarpayet) this in writing (likhatvā)
8 times or to 8 qualified students (ब्राह्मणेभः)(अष्टभ्यः)
tasya vidyā bhavet sarvā
may those people who you present this to become all-knowing.
gaṇeśasya prasādataḥ -
due to Ganeśa’s prāsada.
इति श्रीनारदपुराणे साङ्कटनाशनगणेशस्तोत्रं सम्पूर्णम्।
iti śrīnāradapurāṇe saṅkaṭanāśanagaṇeśastotraṃ sampūrṇam
श्रीशारदास्तोत्रम् ↑
Śrīśāradāstotram
नमस्ते शारदे देवि काश्मीरपुरवासनि।
त्वामहं प्रार्थये नित्यं विद्यादानं च देहि मे ॥१॥
namasteśārade devi kāśmīrapuravāsani
tvāmahaṃ prārthaye nityaṃ vidyādānaṃ ca dehi me (1)
namaste - Salutations unto you 4/1
śārade devi - Vocative/1 O Sharada Devi
kāśmīrapuravāsani - the one who abides in the city of the city of kashmir. (kāśmira- From kashmir, pura- town vāsani - the one who abides there.)
tvām 2/1 you; aham 1/1; prārthaye (from प्रार्थ् ) - you I invoke
nityaṃ - all the time
vidyādānaṃ - the alms of knowledge. Put knowledge in my begging bowl, knowledge of you as non-separate from myself. poetically stated.
ca dehi - an imperative usage लोट् - give me
me - to me 4th case/1
या श्रद्धा धारणा मेधा वाग्देवी विधिवल्लभा ।
भक्तजिह्वाग्रसदना शमादिगुणदायनी ॥२॥
yā śraddhā dhāraṇā medhā vāgdevī vidhivallabhā
bhaktajihvāgrasadanā śamādiguṇadāyanī (2)
yā - She who(feminine form of yaḥ)
śraddhā - Faith pending understanding
dhāraṇā - Holding, staying power,
medhā - intellect, etc.
vāgdevī - vāk + devī→ 1/1 Goddess of speech, the one who lights up the Vak, she who is in that form.
vidhivallabhā - from vidhi - another name for Brahma-ji(her husband); vallabhā - the beloved of vidhi.
bhaktajihvāgrasadanā -She who resides (house=sadana) on the tongue (jihva) of the devotees (Bhakta)
śamādiguṇadāyanī - śamādi - śama etc. ; guṇa - good qualities;
dāyanī - giver of these qualities…So if one is lacking, meet Sharada Devi and supplicate, surrender to her.
नमामि यामिनीं नाथलेखालङ्कृतकुन्तलाम् ।
भवानीं भवसन्तापनिर्वापणसुधानदीम् ॥३॥
namāmi yāminīṃ nātha–lekhālaṅkṛtakuntalām
bhavānīṃ bhavasantāpanirvāpaṇasudhānadīm (3)
namāmi - I salute I/1; who 2nd case adjectives of Sharada Devi do you salute?
भद्रकाल्यै नमो नित्यं सरस्वत्यै नमो नमः।
वेदवेदाङ्गवेदान्तविद्यास्थानेभ्य एव च ॥४॥
bhadrakālyai namo nityaṃ sarasvatyai namo namaḥ,
vedavedāṅgavedāntavidyāsthānebhya eva ca (4)
bhadrakālyai - 4th case; kālī is the goddess of time/death. She is frightful. So we put Bhadra in front, it means auspicious. She reminds you of time, instead of being about death. She doesn’t have Raudya rūpa, she has Saumya form, pleasing. Mild, cooling. So, there is no problem.
namo nityam - timeless - 4th case, Salutations, surrender, I am always surrendered.
sarasvatyai namo namaḥ - to Sarasvati - her name means one’s who is always flowing (because it is knowledge.)
(4th case); salutations to
Now you have to carry down the namo namaḥ to this last part.
vedavedāṅgavedāntavidyāsthānebhya - compound word 4th case भ्यः plural ending.
eva ca- was untranslated in class, likely meter filler.
ब्रह्मस्वरूपा परमा ज्योतिरूपा सनातनी ।
सर्वविद्याधिदेवी या तस्यै वाण्यै नमो नमः ॥५॥
brahmasvarūpā paramā jyotirūpā sanātanī
sarvavidyādhidevī yā tasyai vāṇyai namo namaḥ (5)
brahmasvarūpā - she is in the form of Brahman - because you
are brahman;
paramā - That causeless cause that is saccidānanda brahman. From the svarūpa lakṣaṇa, the all pervasive consciousness, limitless..she is that.
jyotirūpā - This helps equate brahmasvarūpā to consciousness manifest at the individual level. We understand consciousness to be that self-effulgent I. There is a mahā-vākya in the shloka itself. The first part refers to the reality of everything, then this compound refers to that reality that is self evident to everyone without any means of knowledge.
sanātanī - Timeless, always there. Not in the relative sense but in the svarūpa sense.
sarvavidyādhidevī - The presider(adi devī) over all (sarva) forms of knowledge (vidyā)
yā - 1/1 She who; tasyai Unto her 4/1 ; vaṇyai - from vāṇi speech 4/1 - meaning unto speech, she who resides/manifests as speech.
namo namaḥ - salutations again and again
यया विना जगत्सर्वं शश्वज्जीवन्मृतं भवेत्।
ज्ञानाधिदेवी या तस्यै सरस्वत्यै नमो नमः ॥६॥
yayā vinā jagatsarvaṃ śaśvajjīvanmṛtaṃ bhavet,
jñānādhidevī yā tasyai sarasvatyai namo namaḥ (6)
yayā 3/1 by her/who; vinā 3/1 without her
jagatsarvaṃśasvajjīvanmṛtam–Even while living, the whole jagat is as good as dead
jagat-sarvam - the whole jagat
śasvat- living neuter gender present participle, goes with jagat;
jīvan - present participle (-ing) 1/1 - while living; mṛtam - dead
bhavet- potential mood III/1; It would happen(without her); connecting to the first part, the verb means it would happen without her-even while living, the whole jagat would be as good as dead.
jñānādhidevī - The presider over knowledge.(I inserted this one, I think she didn’t directly translate it) We can presume this refers to all knowledge in the context of the verse.
yā -she who is
tasyai - unto her
sarasvatyai namo namaḥ - salutations to Sarasvati - her name means one’s who is always flowing (because it is knowledge.)
यया विना जगत्सर्वं मूकमुन्मत्तवत्सदा।
या देवी वागधिष्ठात्री तस्यै वाण्यै नमो नमः॥७॥
yayā vinājagatsarvaṃ mūkamunmattavatsadā
yā devī vāgadhiṣṭhātrī tasyai vāṇyai namo namaḥ (7)
yayā vinā - without her/who
jagatsarvaṃ - the whole universe/world
mūkam - mute
unmatta + वत् - as though/like (saying without her, the jagat would be mute/drunk)
sadā - always (she didn’t give meaning)
yā devī- That goddess
vāgadhiṣṭhātrī → vāk speech; adhiṣṭhātrī - adhiṣṭha - presides over; त्री ending, declines like नदी। To that goddess who is the presider of speech.
tasyai vāṇyai namo namaḥ - to that goddess, who is speech
itself, repeated salutations.
इति श्रीशारदास्तोत्रम् समाप्तम्
iti śrīśāradāstotram samāptam
गुर्वष्टकं स्तोत्रम् ↑
gurvaṣṭakaṃ stotram
शरीरं सुरूपं तथा वा कलत्रं
यशश्र्चारुचित्रं धनं मेरुतुल्यं।
गुरोरङि्घ्रपद्मे मनश्चेन्न लग्नं
ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥
śarīraṃ surūpaṃ tathā vā kalatraṃ
yaśaścārucitraṃ dhanaṃ merutulyaṃ|
guroraṅghripadme manaścenna lagnaṃ
tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kim (1)
yathā can be seen as yathā in some A.V.G. resources.
śarīraṃ surūpaṃ - pleasing (su), form (रूपं) body (शरीरं)
tathā - In the same manner ; vā - or; kalatraṃ - wife but in neuter gender; yaśaḥ -fame; cāru - beautiful; fame of the person paints (citraṃ) a wonderful picture. The wealth (dhanaṃ) is equivalent (tulyaṃ) to a mountain (meru).
guroraṅghripadme - the lotus (7th case padme) feet (aṅghri) of the teacher (guru). The foundation of knowledge is in the feet because the foundation of the person is the feet.
manaḥ + cet (if) + na - if the mind has no connection to the guru/teaching; na lagnaṃ- no connection, clinging, sticking, focus on…
tataḥ kiṃ - so what? x 4 . It is saying so what if you have all the things listed in the first line of the Śloka, so what? you have nothing without a mind oriented, focused to/on the guru and his/her teachings.
कलत्रं धनं पुत्रपौत्रादि सर्वं
गृहं बान्धवाः सर्वमेतद्धि जातम्।
गुरोरङ्घ्रिपद्मे मनश्चेन्न लग्नं
ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥
kalatraṃ dhanaṃ putrapautrādi sarvaṃ
gṛhaṃ bāndhavāḥ sarvametaddhi jātam|
guroraṅghripadme manaścenna lagnaṃ
tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kim (2)
kalatraṃ - wife again…kind of makes sense here as the esteemed composer is bringing in all these relations in the shloka;
dhanaṃ-wealth; putrapautrādi - children, grandchildren(secondary usage word), etc. maybe it refers to one’s direct lineage; sarvaṃ gṛhaṃ - all house
bāndhavāḥ - other relatives; sarvam - all of this-(etad) + hi (indeed: in this context of having all these lists. Sometimes, in other contexts, it can be यस्मात्/because) (note the difficult sandhi here originally etaddhi )
jātam ppp 2/1 from जन् - born literally, contextually means more like materialized. All this was materialized…..
2nd 1/2 repeats in each Śloka (2) if the focus is not on ātmā jñānam….what’s the point.
षडङ्गादिवेदो मुखे शास्त्रविद्या
कवित्वादि गद्यं सुपद्यं करोति ।
गुरोरङ्घ्रिपद्मे मनश्चेन्न लग्नं
ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥
ṣaḍaṅgādivedo mukhe śāstravidyā
kavitvādigadyaṃ supadyaṃ karoti|
guroraṅghripadme manaścenna lagnaṃ
tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kim (3)
ṣaḍaṅga-ādivedaḥ-6 Vedāṅga-limbs of the Vedas. (these are listed earlier in this document). आदिवेदः -veda etc. it implies some other texts not also referred to by other words in the śloka. May include upavedas like ayurveda.
mukhe - 7th case singular, meaning in the mouth
śāstravidyā - likely refers to the āraṇyaka’s role as upāsana texts, unlikely to refer to Vedanta since that comes along with the guru. Could also mean someone who knows sanskrit chanting, and its meaning, but uses it for ritual instead of self-knowledge. other darshanas as well.
kavitvādi - kavi means poet. kavitva is an abstract noun-the one who has the quality of being a poet. poetry and ādi(etc.) implies the arts like painting; the idea is one may have great artistic/creative ability.
gadyaṃ - prose mastery
supadyaṃ - padya is poetry, so a great writer
karoti - makes/does III/1 कृ
विदेशेषु मान्यः स्वदेशेषु धन्यः
सदाचारवृत्तेषु मत्तो न चान्यः।
गुरोरङ्घ्रिपद्मे मनश्चेन्न लग्नं
ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥
videśeṣu mānyaḥ svadeśeṣu dhanyaḥ
sadācāravṛtteṣu matto na cānyaḥ |
guroraṅghripadme manaścenna lagnaṃ
tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kim (4)
videśeṣu 7/3 videśa-outside the country; deśa means country; mānyaḥ -worthy of being respected abroad, ya suffix gives this sense.
svadeśeṣu - in one’s own country; dhanyaḥ - blessed
sadācāra - sat + ācāra → good true conduct
vṛtteṣu - from vṛtta 7/3 - means behavior
matto → from 5/1 अस्मद् → तः(a derivation) goes with 5th case, its an alternate form of the 5th case. Used in a comparison sense. means other than me. ; na ca anyaḥ - not anybody there; the person thinks they are exemplary in all these ways. If you say you are of good conduct, not useful, others should say…tataḥ kiṃ? what is the use if they have no guru surrender…
क्षमामण्डले भूपभूपालवृन्दैः
सदा सेवितं यस्य पादारविन्दं ।
गुरोरङ्घ्रिपद्मे मनश्चेन्न लग्नं
ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥
kṣamāmaṇḍale bhūpabhūpālavṛndaiḥ
sadā sevitaṃ yasya pādāravindaṃ|
guroraṅghripadme manaścenna lagnaṃ
tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kim (5)
kṣamā-maṇḍale - means on the whole blessed earth; in the sense of kṣamā she(the earth Bhudevī) has forgiven all that jīvas have done to her.
bhūpaḥ - bhūmim pati iti paḥ → the idea is that paḥ is a short form for patiḥ(think ganapatiḥ). So a king. The one who takes the earth as king.
Other examples of short forms representing words she gives:
Gaḥ - can mean gacchati; pati- paḥ; trayate - traḥ
bhūpāla- another kind of king of earth.
vṛndaiḥ- 3/3; group or assemblage, so now we can take the whole compound→ bhūpabhūpālavṛndaiḥ → an assemblage of various kings.
sadāsevitaṃ - always served p.p.p. from सेव् 2/1; has इट् augment before क्त। the idea is these kings are serving
yasya -whose
pādāravindaṃ -lotus feet are always being washed. The idea is this person is so high up that even the kings wash his feet….but doesn’t have guru/self knowledge…so what?
यशो मे गतं दिक्षु दानप्रतापात्
जगद्वस्तु सर्वं करे यत्प्रसादात् ।
गुरोरङ्घ्रिपद्मे मनश्चेन्न लग्नं
ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥
yaśo me gataṃ dikṣu dānapratāpāt
jagadvastu sarvaṃ kare yatprasādāt |
guroraṅghripadme manaścenna lagnaṃ
tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kim (6)
yaśo - fame me - 6th case here.
gataṃ ppp gone(in a positive sense) goes with yaśas
dikṣu - 7/3 it has gone/spread in all directions
dāna - charity; pratāpā - self-luminous
dānaprtāpāt - compound means the luminosity of my charity. The cause of the spread is because of this, the sense is 5th case. because of.
jagat-vastu-sarvaṃ - all (sarvam) the things(vastu) of the world (jagat)
kare yatprasādāt - in the hand(kare 7/1) What’s in the hand? Because of fame, and Philanthropy, I command a formidable presence, the prasādāt of this 5/1, is that everything in the world I can command….So what, if there is no surrender, humility, what is the use….
न भोगे न योगे न वा वाजिराजौ
न कान्तामुखे नैव वित्तेषु चित्तं ।
गुरोरङ्घ्रिपद्मे मनश्चेन्न लग्नं
ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥
na bhoge na yoge na vā vājirājau
na kāntāmukhe naiva vitteṣu cittaṃ |
guroraṅghripadme manaścenna lagnaṃ
tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ
kim (7)
na bhoge 7/1- not in bhoga, not into consumption
na yoge - not in yoga; not on a path of self improvement
na vā - or vājirājau from vājin- horse, rājin- elephant, in 7th case--not interested in the vehicles
na kāntāmukhe - not interest in the face of the wife
naiva - kāntā is wife again.
vitteṣu -money not into it,
cittaṃ - the mind (is not there.)
Has this person got qualifications, So, what? not taking advantage of the apparent vairagya, which in the absence of guru is more like a therapy candidate. Kind of trolling people who have apathy masquerading as vairagya.
अरण्ये न वा स्वस्य गेहे न कार्ये
न देहे मनो वर्तते मे त्वनर्घ्ये ।
गुरोरङ्घ्रिपद्मे मनश्चेन्न लग्नं
ततः किं ततः किं ततः किं ततः किम्॥
araṇye na vā svasya gehe na kārye
na dehe mano vartate me tvanarghye |
guroraṅghripadme manaścenna lagnaṃ
tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kiṃ tataḥ kim (8)
araṇye - in the forest 7/1
na vā - nor; svasya - for one’s own; gehe - 7/1 house
na kārye - not in the duty, kārya here means duty-that which needs to be done, not the bhāṣya meaning.
na dehe - not interested in the body.
mano vartate - the mind, na vartate, the mind is not there; me
tu(indeed) + anarghye (precious) - refers to your precious body. body is for moksha, no interest there either. person is also badly off.
Phala Śruti
गुरोरष्टकं यः पठेत्पुण्यदेही
यतिर्भूपतिर्ब्रह्मचारी च गेही।
लभेद्वाञ्छितार्थं पदं ब्रह्मासंज्ञं
गुरोरुक्तवाक्ये मनो यस्य लग्नम्
guroraṣṭakaṃ yaḥ paṭhetpuṇyadehī
yatirbhūpatirbrahmacārī ca gehī
labhedvāñchitārthaṃ padaṃ brahmāsaṃjñaṃ
guroruktavākye mano yasya lagnam (9)
guroraṣṭakaṃ - the 8 verses of the guru
yaḥ paṭhet - the one who studies
puṇyadehī - the person has a lot of punya and gains a lot of punya,
yatir- may they be a sage; bhūpati - may they be a king
brahmacārī ca gehī, - a student and/or a householder, may they be
labhet - should gain
vāñchitārthaṃ - desired ppp, wealth, security, all that is desired (artha)
padaṃ brahmāsaṃjñaṃ - the destiny of life, the goal called brahman as the truth of themselves.
guroruktavākye - the writer wants to say that just by chanting this verse alone brahma jñānam will not take place. The padaṃ brahmāsaṃjñaṃ is for the one with guru alone.
mano - mind; yasya lagnam - the one whose mind (manaḥ) is focused on the guru’s teaching I think is meaning from before.
इति गुर्वष्टकं समाप्तम्।
iti gurvaṣṭakaṁ samāptam
मधुरश्तकम् ↑
madhurāṣṭakam
अधरं मधुरं वदनं मधुरं नयनं मधुरं हसितं मधुरम् |
हृदयं मधुरं गमनं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम् ||१||
adharaṃ madhuraṃ vadanaṃ madhuraṃ nayanaṃ madhuraṃ hasitaṃ
madhuram |
hṛdayaṃ madhuraṃ gamanaṃ madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ
madhuram (1)
adharaṃ - the lips (are sweet) madhuraṃ
vadanaṃ - face is madhuraṃ
nayanaṃ - eyes are madhuraṃ
hasitaṃ - smile madhuram |
hṛdayaṃ - heart madhuraṃ
gamanaṃ - gait madhuraṃ
to the - adhipateḥ - the lord (pati) ; madhura - of sweetness
akhilaṃ - everything is madhuram
वचनं मधुरं चरितं मधुरं वसनं मधुरं वलितं मधुरम् |
चलितं मधुरं भ्रमितं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम् ||२||
vacanaṃ madhuraṃ caritaṃ madhuraṃ vasanaṃ madhuraṃ valitaṃ
madhuram |
calitaṃ madhuraṃ bhramitaṃ madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ
madhuram (2)
vacanaṃ -speech is madhuraṃ
caritaṃ - wandering (perhaps stories) madhuraṃ vasanaṃ - dwelling is madhuraṃ - dwells our hearts
valitaṃ - baby wrinkles, baby fat is madhuraṃ
calitaṃ - the walk madhuraṃ
bhramitaṃ - wanderings are madhuraṃ
madhurādhipaterakhilaṃ madhuram
If you apply these to a baby, there is a certain parental sweetness.
His words are sweet, His character is sweet, His dress (garment) is sweet, His posture is sweet, His movements are sweet, His wandering (roaming) is sweet, Everything is completely sweet about the Lord of Sweetness.
वेणुर्मधुरो रेणुर्मधुरः पाणिर्मधुरः पादौ मधुरौ |
नृत्यं मधुरं सख्यं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम् ||३||
veṇurmadhuro reṇurmadhuraḥ pāṇirmadhuraḥ pādau madhurau |
nṛtyaṃ madhuraṃ sakhyaṃ madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ madhuram (3)
veṇur - speech madhuraḥ
reṇuḥ - dust, pollen, baby talcum powder madhuraḥ
pāṇiḥ - one hand is madhuraḥ
pādau - both hands are madhurau |
nṛtyaṃ - dance madhuraṃ
sakhyaṃ - (his) friendship is madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ madhuram - Everything (akhila) is sweet for the lord of sweetness
गीतं मधुरं पीतं मधुरं भुक्तं मधुरं सुप्तं मधुरम् |
रूपं मधुरं तिलकं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम् ||४||
gītaṃ madhuraṃ pītaṃ madhuraṃ bhuktaṃ madhuraṃ suptaṃ madhuram |
rūpaṃ madhuraṃ tilakaṃ madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ madhuram (4)
gītaṃ song is madhuraṃ (Perhaps this refers to the famous Gītā)
pītaṃ -drinking of (the milk)madhuraṃ
bhuktaṃ - the food (butter) is madhuraṃ
suptaṃ (sleep) is madhuram |
rūpaṃ - form is madhuraṃ
tilakaṃ - adornment on the forehead is madhuraṃ …madhurādhipaterakhilaṃ madhuram
करणं मधुरं तरणं मधुरं हरणं मधुरं स्मरणं मधुरम् |
वमितं मधुरं शमितं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम् ||५||
karaṇaṃ madhuraṃ taraṇaṃ madhuraṃ haraṇaṃ madhuraṃ smaraṇaṃ madhuram |
vamitaṃ madhuraṃ śamitaṃ madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ madhuram (5)
karaṇaṃ - from kṛ - his doing - ल्युट् formation ‘anam’ is suffix - is madhuraṃ
taraṇaṃ - swimming, or crawling is madhuraṃ
haraṇaṃ - stealing is madhuraṃ ; he takes away our karma phala (particularly the pāpa) so knowledge can be pursued.
smaraṇaṃ - whose remembrance (our remembrance of him) is madhuram |(fills us with sweetness)
vamitaṃ - his cute baby milk being spit out, or drool is madhuraṃ
śamitaṃ - once he stops crying, the way he soothes himself is madhuraṃ (around 30 minutes)
madhurādhipaterakhilaṃ madhuram
These are things that in their association with Śrī Kṛṣṇa are sweet. What follows now has more adult-oriented Śrī Kṛṣṇa here
गुञ्जा मधुरा माला मधुरा यमुना मधुरा वीची मधुरा |
सलिलं मधुरं कमलं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम् ||६||
guñjā madhurā mālā madhurā yamunā madhurā vīcī madhurā |
salilaṃ madhuraṃ kamalaṃ madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ madhuram (6)
guñjā - red seed (necklace) beads (they are dried and soft and don’t have hard edges), are madhurā
mālā - necklace is madhurā
yamunā - the river is sweet - madhurā
vīcī - the current, ripples, the waves, movements are madhurā |
salilaṃ - the water is madhuraṃ
kamalaṃ - the lotus is madhuraṃ
madhurādhipaterakhilaṃ madhuram
गोपि मधुरा लीला मधुरा युक्तं मधुरं भुक्तं मधुरम् |
दृष्टं मधुरं शिष्टं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम् ||७||
gopi madhurā līlā madhurā yuktaṃ madhuraṃ muktaṃ madhuram |
dṛṣṭaṃ madhuraṃ śiṣṭaṃ madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ madhuram (7)
gopi madhurā - the milkmaids are मधुरम्
līlā madhurā - his play or his play with the milkmaids is मधुरम्
yuktaṃ - appropriateness or als can be taken in a sense of 2) union between him and the gopis(the heart union where they were freed from Samsara) is मधुरम्.
Anyone who takes śaranagatam in him is promised this freedom samsāra.
*Makes sense as the surrender also is a surrender of the individual identity where one only sees the lord and that is all there is that is real. Only the whole remains as a reality.
muktaṃ - his freedom is madhuram
dṛṣṭaṃ - what he sees and seeing him is madhuraṃ
śiṣṭaṃ - his propriety is sweet
madhurādhipaterakhilaṃ madhuram
गोपा मधुरा गावो मधुरा यष्टिर्मधुरा सृष्टिर्मधुरा |
दलितं मधुरं फलितं मधुरं मधुराधिपतेरखिलं मधुरम् ||८||
gopā madhurā gāvo madhurā yaṣṭirmadhurā sṛṣṭirmadhurā |
dalitaṃ madhuraṃ phalitaṃ madhuraṃ madhurādhipaterakhilaṃ madhuram (8)
gopāḥ - milkmen; gāvaḥ - cow is sweet
yaṣṭir -the stick madhurā (he carries to herd the cows and ward off predators) is madhurā
Vidya-ji and Swaminiji had some different ways to derive meaning from these
sṛṣṭirmadhurā - the creation is sweet- she says this is a nice, objective way of looking at universe
dalitaṃ -
Sw: the withdrawal/resolution of the sristi, or from (*deep sleep is very sweet!)
Vid:-our surrender (like resolution of ego into the whole) is madhuraṃ
phalitaṃ - From
Sw: the sustenance of universe, or (*waking state) is sweet.
Vid: the outcome of our surrender is sweet.
madhurādhipaterakhilaṃ madhuram
कालभैरवाष्टकम् ↑
Kālabhairavaṣṭakam
देवराजसेव्यमानपावनांघ्रिपङ्कजं
व्यालयज्ञसूत्रमिन्दुशेखरं कृपाकरम् ।
नारदादियोगिवृन्दवन्दितं दिगंबरं
काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे ॥१॥
devarājasevyamānapāvanāṅghripaṅkajaṃ
vyālayajñasūtraminduśekharaṃ kṛpākaram,
nāradādiyogivṛndavanditaṃ digambaraṃ
kāśikāpurādhināthakālabhairavaṃ bhaje (1)
deva-rāja-sevyamāna-pāvanāṅghri-paṅkajaṃ → 2/1
He whose pure lotus feet are being served by the king of the gods.(Indra)
(a name of Lord Bhairava)
compound: deva rāja - king of the gods → Indra;
sevyamāna - सेव्. शानच् कर्मनि (passive) present → being served
pāvana - pure; like fire is called pāvaka, purifier.
aṅghri - feet; paṅkajaṃ - born(ja) of mud, lotus
vyāla-yajña-sūtram 2/1
He whose sacred thread is a snake.
vyāla - snake
yajña sūtra - the thread (sūtra) that qualifies to perform rituals (yajña) → this is the sacred thread worn by the द्विज. This is worn on the right side. Lord Bhairava took the snake (vyāla) as his sacred thread.
indu-śekharaṃ 2/1
He who has the moon on the head
indu - moon śekharaṃ - head
kṛpā-karam 2/1
He who acts in compassion.
kṛpākaram - karaḥ - the one who does; kṛpa - compassion.
nāradādi-yogi-vṛnda - 2/1
The one who is saluted by Nārada and groups of munis, yogis, ṛṣis.
nāradādi - Sage/Muni Nārada ādi (first…starting with) other munis, yogis rishis are included in this word.
yogi - accomplished in spiritual pursuits; bṛnda (group)
vanditaṃ - saluted by ppp
dig-ambaraṃ 2/1
The directions are his clothing or he who encompases the entire universe, or the one who is not wearing clothes. (wearing space as his clothes)
dik - directions; ambara - clothing
bhaje - I worship, serve meaning is there also.
What is worshiped?
kāśikādhinātha-kālabhairavam
He who is the presiding lord of vārāṇasī, who is in the form of time and who is very scary.
kāśika- kāśi another name of the city vārāṇasī, kāsikā city.(purā)
ādhinātha- the presiding lord
kālabhairavaṃ - him I worship (bhaje) This is Ubhāyapada and is a sakarmika dhātu; kālabhairavaṃ is the object and all the compounds in the prior lines are adjectival to kālabhairavam.
kālabhairavam→ vigraha (analysis) from a question
kālaḥ asau bhairavaśca - he who is in the form of time and he who is very scary.
भानुकोटिभास्वरं भवाब्धितारकं परं
नीलकण्ठमीप्सितार्थदायकं त्रिलोचनम् ।
कालकालमम्बुजाक्षमस्तशून्यमक्षरं
काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे ॥२॥
bhānukoṭibhāsvaraṃ bhavābdhitārakaṃ paraṃ
nīlakaṇṭhamīpsitārthadāyakaṃ trilocanam,
kālakālamambujākṣamastaśūnyamakṣaraṃ
kāśikāpurādhināthakālabhairavaṃ bhaje (2)
bhaje: Who do I serve, and worship?
kālabhairavaṃ (the decimator of time she gave) the presiding (adhi) deity (nātha) of Kashmir (kāśika) city (pura); the remaining names are compounds that describe this name.
bhānukoṭibhāsvaraṃ
The (Sun) who unchangingly shines like 10 million suns.
bhānu - sun; koṭi - crore (10 million); bhāsvaraṃ - भा means to shine; + चरच् suffix like Īśvara, it means unchangingly so (40 minutes recheck). i.e. stāvaram(mountain or something fixed).
bhavābdhitārakaṃ paraṃ -
bhava here is samsara/becoming
abdhi → ocean → + Vedānta which makes it only a ‘notion.’
tārakaṃ - तृृ Dhātu →
gives sense of agent -er ending
nīlakaṇṭhamīpsitārthadāyakaṃ
The one who takes the poison(of samsara) away and is the giver of all the desired objects for the one who surrender, invoke.
nīla kaṇṭham - In śrī rudra which predates pūranic interpretations, it refers to the blue sky. the blue sky is his throat, its a visualization/relating of the lord in nature. Seeing the Lord in nature. Or you could take it as the one who drinks the poison → the collective unconscious or the one who takes saṃsāra away.
īpsitā- past passive participle. desired ; artha- objects
trilocanam
the three-eyed one: past present and future.
kāla-kālam-ambuja-kṣamas-asta-śūnyam-akṣaraṃ
He who has lotus-pedaled eyes is the destroyer of time, and is free of death and decay.
kāla kālam - the one who says time’s up to time itself.
ambuja- ambu is water; ja is short form of water → lotus
akṣam - lotus-pedaled (eyes) eyes
asta - death ; śūnyam - the one without; free of death
akṣaraṃ - not subject to decay.
शूलटङ्कपाशदण्डपाणिमादिकारणं
श्यामकायमादिदेवमक्षरं निरामयम् ।
भीमविक्रमं प्रभुं विचित्रताण्डवप्रियं
काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे ॥३॥
śūlaṭaṅkapāśadaṇḍapāṇimādikāraṇaṃ
śyāmakāyamādidevamakṣaraṃ nirāmayam,
bhīmavikramaṃ prabhuṃ vicitratāṇḍavapriyaṃ
kāśikāpurādhināthakālabhairavaṃ bhaje (3)
śūlaṭaṅkapāśadaṇḍapāṇim
He who has the trident-hammer, rope, stick in hand(these are weapons)
śūla-the trident; ṭaṅka-hammer; that which is used to knock
pāśa-rope; daṇḍa-stick; pāṇim-hand
ādikāraṇaṃ
He who is the primary reason for existence
kāraṇam-the reason/cause(of the jagat); ādi-the primary
śyāmakāyamādi devamakṣaraṃ
He who is the foremost lord, whose body is dark and who is not subject to dissipation
śyāmakāyam-one with a dark(Śyāma) body;
ādi-devam - the ādi(foremost)-devam-
akṣaraṃ - one who does not dissipate
nirāmayam
He who has not affected by any external negative entity, or change.
nir - upasārgal meaning free from; āmaya - negative entity
bhīmavikramaṃ prabhuṃ vicitratāṇḍavapriyaṃ
He who has superior heroic valor.
Bhīma - someone who is like a superman
vikramaṃ - heroic valor
prabhuṃ
Lord
vicitratāṇḍavapriyaṃ
He who loves the wonderful dance.
vicitra - wonderful in this case; tāṇḍava-the dance
priyam-he loves
भुक्तिमुक्तिदायकं प्रशस्तचारुविग्रहं
भक्तवत्सलं स्थिरं समस्तलोकविग्रहम् ।
निक्वणन्मनोज्ञहेमकिङ्किणीलसत्कटिं
काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे ॥४॥
bhuktimuktidāyakaṃ praśastacāruvigrahaṃ
bhaktavatsalaṃ sthiraṃ samastalokavigraham,
nikvaṇanmanojñahemakiṅkiṇīlasatkaṭiṃ
kāśikāpurādhināthakālabhairavaṃ bhaje (4)
bhuktimuktidāyakaṃ
He who gives nourishment for the sake of creating the conditions for mukti.
bhukti - enjoyment; or even better → nourishment for the fulfillment of mukti; mukti - release from samṣāra; dāyakaṃ - one who gives
praśastacāruvigrahaṃ
He whose form is exceptionally beautiful
praśasta - exceptional, captivating, luster-glow.
cāru - beautiful
vigrahaṃ-embodiment
bhaktavatsalaṃ sthiraṃ samastalokavigraham
He whose devotees are dear to him and he who is very dear to the bhaktas.
bhaktavatsalaṃ - one who is very dear to the bhaktas or one who likes the bhaktas. vatsala is one who is dear or causes delight.
There is reciprocation, so both meanings are there
sthiraṃ
He who is steady
samastalokavigraham
He who appeals to the entire world or he who represents the entire world
samasta- entire
loka - universe/world
vigraham - form, representation
nikvaṇanmanojña
He who captivates by sound and is pleasing to the mind
nikvaṇat- present continuous→ that which is making sound
manojña -- that which is known by the mind; that which is pleasing to the mind.
hemakiṅkiṇīlasatkaṭiṃ hemakiṅkiṇī lasatkaṭiṃ
He on whose waist the adornment of golden bells are at home.
This seems to connect back to the sound made in the last name.
hema - put together by chain of gold
kiṅkiṇī - bells
kaṭim-waist, lasat- something that is enhancing (in this case waist)
धर्मसेतुपालकं त्वधर्ममार्गनाशकं
कर्मपाशमोचकं सुशर्मदायकं विभुम् ।
स्वर्णवर्णकेशपाशशोभिताङ्गनिर्मलं
काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे ॥५॥
dharmasetupālakaṃ tvadharmamārganāśakaṃ
karmapāśamocakaṃ suśarmadāyakaṃ vibhum,
svarṇavarṇakeśapāśaśobhitāṅganirmalaṃ
kāśikāpurādhināthakālabhairavaṃ bhaje (5)
dharmasetupālakaṃ
He who is protecting the bridge over dharma
pālayati is to protect; setu-bridge; dharma - what’s right to do
bridge is elevated over a marga(path)
tvadharmamārganāśakaṃ
He who destroyer of the adharma path
tu - on the other hand
adharma-not right
mārga-path, way
nāśakaṃ - destroyer
karmapāśamocakaṃ
He who releases us from the rope of karma
karma - action’s results; pāśa - rope; mocakaṃ - one who releases
suśarmadāyakaṃ
He who gives bliss
su + śarma - bliss;
dāyakaṃ - giver
vibhum
He who is riches
vibhum - riches; refers to riches which includes everything given.
svarṇavarṇaśeṣapāśaśobhitāṅganirmalaṃ
He whose golden colored hair is glowing and is pure
svarṇavarṇa - golden (svarṇa) varṇa - colored
keṣapāśa - keṣa is hair; pāśa is rope→ he has golden hair or he has bandana ttat is golden that is securing his hair.
śobhitāṅga - aṅga(body) in compound means one whose body is glowing (Śobhita); this can also refer just to the hair area
nirmalam - without blemish, pure
रत्नपादुकाप्रभाभिरामपादयुग्मकं
नित्यमद्वितीयमिष्टदैवतं निरञ्जनम् ।
मृत्युदर्पनाशनं करालदंष्ट्र भूषणं
काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे ॥६॥
ratnapādukāprabhābhirāmapādayugmakaṃ
nityamadvitīyamiṣṭadaivataṃ nirañjanam,
mṛtyudarpanāśanaṃ karāladaṃṣṭra bhūṣaṇaṃ
kāśikāpurādhināthakālabhairavaṃ bhaje (6)
ratnapādukāprabhābhirāmapādayugmakaṃ
He whose two beautiful feet are radiant by the light reflected from the bejeweled padukas he is wearing.
ratnapādukā - he is wearing shoes (pāduka) with jewels (ratna)
prabha - radiance, glow
abhirāma - beautiful
pāda - feet; yugmakaṃ - one who has two
nityamadvitīyamiṣṭadaivataṃ
He who is the most desired lord, for whom there is no substitute.
nityam - always; advitīyam - one who cannot have a substitute. Incomparable, unequaled; iṣṭadaivataṃ - he is the iṣṭa-daivata/devatā , desired (iṣṭa)
nirañjanam
He who is free from blemish
nir - free from
añjanam - the eye makeup, but here it means blemish
mṛtyudarpanāśanaṃ
He who destroys the arrogance of death
mṛtyu - of death
darpa - arrogance
nāśanaṃ - destroys
karāladaṃṣṭra
karāladaṃṣṭra
He whose teeth are terrible (as in terrifying).
daṃṣṭra - tooth, teeth
karāla - Vidyā-ji agreed to’ terrible’ after consulting on it a bit.
bhūṣaṇaṃ
He is one who is ornamented
bhūṣaṇaṃ - ornament, decoration
अट्टहासभिन्नपद्मजाण्डकोशसन्ततिं
दृष्टिपातनष्टपापजालमुग्रशासनम् ।
अष्टसिद्धिदायकं कपालमालिकाधरं
काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे ॥७॥
aṭṭahāsabhinnapadmajāṇḍakośasantatiṃ
dṛṣṭipātanaṣṭapāpajālamugraśāsanam,
aṣṭasiddhidāyakaṃ kapālamālikādharaṃ
kāśikāpurādhināthakālabhairavaṃ bhaje (7)
aṭṭahāsabhinnapadmajāṇḍakośasantatiṃ
This one was left untranslated as a compound, but there is some agreement it refers to brahma-ji as first born which has the hiranyagarbha function in Vedanta tradition as being the first born which is subsequently the cause of what it is ‘superior’ to in causality. So, we can leave this one alone for now. It is possible that at least one word below may change a bit contextually and reveal an easy meaning. I’m putting some other content from the dictionary to illustrate a couple of the words' other meanings that could be helpful. It’s a big topic so it is perhaps hard to lop it all together in a few words.
aṭṭa - lofty; hāsa - laughter → together can mean causing a commotion.
bhinna-broken padmaja-lotus → bloomed lotus; for ja - born of lotus - brahma-ji is born out of lotus. or something else born of padma.
aṇḍa - egg kośa - shell → egg shell; santatiṃ - progeny
dṛṣṭipātanaṣṭapāpajālamugraśāsanam
He who is wonderful in such a way that in such a way by coming in his sight, it causes all our pāpas to be destroyed.
dṛṣṭi pāta - just the fall of his sight; naṣṭa pāpa - all the pāpa is lost
jālam - he is that magic by which it goes.
ugra - intense ; śāsanam - rules → rules very strictly.
aṣṭasiddhidāyakaṃ
He who gives the 8 siddhis.
aṣṭa siddhi dāyakaṃ - one who gives the 8 (aṣṭa) siddhis.
kapālamālikādharaṃ
He who wears a garland of skulls
kapāla mālikā -one who wears garland of skulls
dharaṃ - possessing, bearing
भूतसङ्घनायकं विशालकीर्तिदायकं
काशिवासिलकपुण्यपापशोधकं विभुम् ।
नीतिमार्गकोविदं पुरातनं जगत्पतिं
काशिकापुराधिनाथकालभैरवं भजे ॥८॥
bhūtasaṅghanāyakaṃ viśālakīrtidāyakaṃ
kāśivāsilokapuṇyapāpaśodhakaṃ vibhum,
nītimārgakovidaṃ purātanaṃ jagatpatiṃ
kāśikāpurādhināthakālabhairavaṃ bhaje (8)
bhūtasaṅghanāyakaṃ
He who is the leader of the collection of all those that are born.
bhūtasaṅgha - collection (saṅga) of all things that are born (bhūta)
nāyakaṃ - leader of
viśālakīrtidāyakaṃ
He who gives immense fame
viśāla-immense; kīrti - immense fame (kīrti)
dāyakaṃ - he who gives
kāśivāsilokapuṇyapāpaśodhakaṃ vibhum
He who residing in kāśi examines/or removes the puṇya pāpa of the devotees (According to their actions being analyzed)
kāśivāsiloka - being the resident seating in kashi
puṇyapāpa - the punya papa of the whole world(loka)
śodhakaṃ - the one who is examining, cleansing, removing(the pāpa) or he is analyzing
vibhum - endowed with greatness
To him who is endowed with greatness
vibhum - endowed with greatness
nītimārgakovidaṃ
He who is knowledgeable about the right path (for the devotees)
nītimārga - the right path.
kovidaṃ - one who is knowledgeable about
purātanaṃ
He who is ancient (and ever new).
purātanaṃ - ancient
jagatpatiṃ
He who is the protector of the whole universe.
jagatpatiṃ - protector of the whole world.
Phala Śruti
कालभैरवाष्टकं पठंन्ति ये मनोहरं
ज्ञानमुक्तिसाधलं विचित्रपुण्यवर्धनम् ।
शोकमोहलोभदैन्यकोपतापनाशनं
ते प्रयान्ति कालभैरवांघ्रिसन्निधिं नरा ध्रुवम् ॥९॥
kālabhairavāṣṭakaṃ paṭhanti ye manoharaṃ
jñānamuktisādhalaṃ vicitrapuṇyavardhanam,
śokamohalobhadainyakopatāpanāśanaṃ
te prayānti kālabhairavāṅghrisannidhiṃ narā dhruvam (9)
kālabhairavāṣṭakaṃ - name of the text that should be read, studied, chanted.
now all the names below will describe this compound.
paṭhanti ye manoharaṃ
Those people who read/study this beautiful aṣṭakam, →
paṭhanti ye - those who read
manoharaṃ - beautiful
jñānamuktisādhakaṃ
They will, obtain knowledge and freedom thru its recitation, study, (paṭha)
jñānamukti - knowledge, freedom
sādhakaṃ - helps achieve.
vicitrapuṇyavardhanam
It causes wonderful Punya to grow
vicitra - wonderful
puṇya - causes punya to grow.
vardhanam - one who makes grow
śokamohalobhadainyakopatāpanāśanaṃ
This text destroys sadness, delusion, greed, powerlessness, anद anger, and pain for those devotees (who chant it with meaning), they go to the sanctum of Kālabharava’s feet forever.
śoka - sadness; moha - delusion; lobha - greed
dainya - powerlessness; kopa - anger; tāpa - being on fire for something, pain; nāśanaṃ-destroys(this text does)
te prayānti - they certainly go to
kālabhairava - of kālabhairava
aṅghri - the feet
sannidhiṃ - the sanctum
dhruvam - forever
इति श्रीमच्छङ्कराचार्य विरचितं कालभैरवाष्टकं सम्पूर्णम्
iti śrīmacchaṅkarācārya viracitaṃ kālabhairavāṣṭakaṃ sampūrṇam